2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi fonunda Azərbaycan Prezidentinin ölkə üçün geniş humanist jest — amnistiya aktının qəbul olunması təşəbbüsü irəli sürməsi geniş ictimai rezonans doğurdu. Dövlət başçısının bu təşəbbüsü rəsmi olaraq 15 dekabr 2025-ci il tarixində elan edildi və məsələyə dair rəsmi mənbələr və media icmalları təşəbbüsün həm hüquqi, həm də humanist tərəflərini vurğulayır. 
Amnistiya — məhkum edilmiş şəxslərin bir hissəsinin azad edilməsini və ya cəza müddətlərinin yüngülləşdirilməsini nəzərdə tutan xüsusi hüquqi aktdır. Azərbaycanda prezident amnistiya təşəbbüsünü irəli sürür; qanunvericilik baxımından bu təşəbbüs Milli Məclisdə müzakirə edilir və qanunvericilik prosedurlarından keçdikdən sonra qüvvəyə minir. Amnistiya aktlarının məzmunu, üstünlükləri və istisnaları adətən layihədə dəqiq göstərilir — kimlərə şamil olunacağı, hansı kateqoriyaların xaric ediləcəyi və prosedur qaydaları müəyyən olunur. 
Məlumata görə, müstəqillik illərində Azərbaycanda indiyədək ümumilikdə 12 amnistiya aktı qəbul edilmişdir. Bu amnistiya aktları fərqli dövrlərdə — ayrı-ayrı milli və dövlət əhəmiyyətli hadisələrin (müstəqillik, bayramlar, xüsusi illər və s.) qeyd olunması çərçivəsində həyata keçirilib və minlərlə şəxsi əhatə edib. Eyni zamanda, dövlət başçısı tərəfindən imzalanmış əfv sərəncamlarının sayı 70–71 civarındadır — mənbələr bəzi hallarda 70, bəzən isə 71 əfv sərəncamı olduğunu qeyd edir; ümumilikdə bu sərəncamların nəticəsində çoxsaylı məhkumlar azadlığa qovuşub və ya cəzaları yüngülləşdirilib. Bu statistik məlumatlar müxtəlif dövlət və müstəqil media hesabatlarında təqdim olunur. 
“Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində irəli sürülən amnistiya təşəbbüsü həm rəmzi, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır. Rəmzi cəhətdən bu təşəbbüs Konstitusiyanın qəbul edilməsinin 30 illiyinə və dövlət müstəqilliyinin bərpasının yubiley dövrlərinə təsadüf edir — belə illərdə humanist addımlar milli həmrəyliyi gücləndirir. Praktik tərəfdən isə amnistiya sosial ədalət, ailələrin birliyi və cəzalandırma sisteminin humanist elementlərinin göstərilməsi məqsədini daşıyır. Ombudsman və digər ictimai institutların rəylərində də təşəbbüs humanist siyasətin nümunəsi kimi qiymətləndirilir. 
Media və rəsmi qurumların ilkin məlumatlarına görə, bu amnistiya aktının geniş miqyaslı olacağı proqnozlaşdırılır — bəzi açıqlamalarda onun onminlərlə şəxsi əhatə edə biləcəyi vurğulanır. Xəbər mənbələri ayrı-ayrı qiymətləndirmələr verərək, bəzi proqnozlarda amnistiyanın 20 minə yaxın insana təsir edə biləcəyi deyilir; bu, həm həbsdə olanların buraxılması, həm də cəzaların yüngülləşdirilməsi formasında ola bilər. Ancaq dəqiq həcmi və kateqoriyaları Milli Məclisdə müzakirə və qanunvericilik prosesindən sonra müəyyən olacaq. 
Əvvəlki amnistiya aktları və əfv sərəncamları təcrübəsi göstərir ki, bu cür humanist addımlar cəmiyyətə bir neçə yolla müsbət təsir edir: ailələrin yenidən birləşməsi, sosial reabilitasiya üçün imkanların yaranması, eyni zamanda müəyyən kateqoriyaların reinteqrasiyasına yönəlmiş proqramların işə salınması. Lakin amnistiya həm də hüquqi və cəmiyyət təhlükəsizliyi aspektlərini nəzərə almağı tələb edir — bəzi növ cinayətlər və təhlükəsizliklə bağlı hallar amnistiyadan kənar qala bilər. Tarixdə qəbul edilmiş 12 amnistiya aktı və 70–71 əfv sərəncamı çərçivəsində bu tarazlığın qorunmasına diqqət yetirildiyi müşahidə olunub. 
Amnistiya layihəsi hazırlandıqdan sonra Milli Məclisə göndərilir. Deputatlar və hüquq ekspertləri layihəni müzakirə edir, zəruri dəyişikliklər edilə bilər; qəbuledildikdən sonra qanun kimi qüvvəyə minir. Praktiki icra mərhələsində prokurorluq və icra hakimiyyətləri cəzaçəkmə yerlərində bu qərarın tətbiqini təşkil edir, azadlığa buraxılacaqların müəyyənləşdirilməsi üçün müraciətlər və prosedurlar həyata keçirilir. Əlavə olaraq reinteqrasiya tədbirləri və sosial dəstək mexanizmləri mühüm rol oynayır. 
Amnistiya təşəbbüsləri həm də narahatlıqlar doğura bilər: ictimaiyyət bəzi hallarda təhlükəsizlik aspektlərini, təkrar cinayət riski və ya cinayət zərərçəkənlərinin hüquqlarının qorunmasını əsas gətirərək tənqid edə bilər. Bu səbəbdən qanun layihəsində hüquq-mühafizə orqanlarının və insan hüquqları sahəsində çalışan qurumların rəy və töhfələrinin nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Rəsmi açıqlamalarda humanizm və ədalətin qorunması paralel tutulur. 
Prezident İlham Əliyevin “Konstitusiya və Suverenlik İli” münasibətilə irəli sürdüyü amnistiya təşəbbüsü həm rəmzi, həm də praktiki tərəfdən əhəmiyyətlidir. Ötən müddətdə qəbul edilmiş 12 amnistiya aktı və imzalanmış təxminən 70–71 əfv sərəncamı ölkədə bu ənənənin mövcud olduğunu göstərir; yeni təşəbbüs isə bu ənənəni daha geniş miqyasda davam etdirə və minlərlə insanın həyatına təsir edə bilər. Dəqiq kateqoriyalar, mexanizm və nə qədər şəxsi əhatə edəcək sualları isə rəsmi qanun layihəsi Milli Məclisdə təqdim olunduqdan sonra əldə ediləcək rəqəmlər və mətn aydınlaşdıracaq. 

Cavid Məmiyev,
YAP Sumqayıt şəhər təşkilatının sədr müavini