Neyrologiya bir çox maraqlı kəşflər edib. Bəziləri fantastika filmlərindəki süjetləri xatırladır, bəziləri isə çox sadədir.

Həyat boyu yeni şeylər öyrənin

Keçən ilin maraqlı kəşfi neyrooplastikliyin geniş imkanlarının təsdiqi oldu. Məlum olub ki, beyin yeni təcrübələrə, öyrənməyə və hətta həyat boyu zədələrə cavab olaraq dəyişmək və uyğunlaşmaq qabiliyyətinə malikdir.

 Erkən yaşda, iki yaşından yeniyetməlik dövrünə qədər beyin ən yüksək plastikliyə malikdir. Bu, uşaqların yeni dilləri, bacarıqları və məlumatları niyə asanlıqla öyrəndiyini izah edir. Bu dövrdə gələcək inkişafın təməli kimi xidmət edən əsas neyron şəbəkələri formalaşır

Sonrakı dövrlərdə eyni dərəcədə olmasa da, nevroplastiklik davam edir. Məlumatların təhlili göstərib ki, insanın idrak qabiliyyətləri 25 yaşından sonra pisləşməyə başlayır. Şəkilləri və rəqəmləri yadda saxlamaq çətinləşir.

Ancaq ən əhəmiyyətli dəyişikliklər 60 yaşdan sonra baş verir. Statistikaya görə, 65 yaşdan yuxarı insanların demək olar ki, 75%-i yaddaşından narazıdır və onların 50%-i test nəticələrinə görə idrak funksiyalarında problem olduğunu göstərir. Bununla belə, beyin böyük səylə də olsa, yeni təcrübələrə, öyrənməyə və çətinliklərə uyğunlaşmağa davam edir. Tədqiqatlar göstərir ki, hətta yaşlı insanlar məşq və beyin stimullaşdırılması vasitəsilə zehnini yaxşılaşdıra bilərlər.

Beyin canlı emosional hadisələri ətraflı xatırlayır

Tədqiqatlar göstərir ki, emosiyalar yaddaşı əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirərək xatirələri daha canlı və uzunömürlü edir. Bu, emosional məlumatların emalında əsas rol oynayan beyin strukturu olan amiqdalanın aktivləşməsi səbəbindən baş verir.

Amiqdala uzunmüddətli yaddaşın formalaşmasına cavabdeh olan hipokampusla qarşılıqlı əlaqədə olur və emosional yüklü hadisələrin təsbitini gücləndirir. Məsələn, insanlar tez-tez təbii fəlakətlər və ya şəxsi faciələr kimi mühüm hadisələr zamanı harada olduqlarını və nə etdiklərini dəqiq xatırlayırlar.

Neyrootransmitterlər- dopamin və norepinefrin də emosional hadisələrin yaddaşını gücləndirməkdə mühüm rol oynayır. Bu maddələr stresli təcrübələr zamanı artan miqdarda sərbəst buraxılır və daha güclü sinir əlaqələrinin formalaşmasına kömək edir.

Yatmaq və yaddaş arasında əlaqə

Massaçusets Texnologiya İnstitutunun (MIT) tədqiqatçıları müəyyən beyin dalğalarının şüur ​​və özünüdərk hallarının dərk edilməsində əsas rol oynadığını aşkar ediblər. Alimlər dərin neyrotəsvir texnologiyasından istifadə edərək, yuxular və dərin yuxu da daxil olmaqla, müxtəlif şüur ​​vəziyyətlərində müxtəlif növ dalğaların necə aktivləşdiyini göstəriblər.

“Şüurun vəziyyətini dərk etmək” şüurun müxtəlif səviyyələri və müxtəlif vəziyyətlərdə şüurun işləmə xüsusiyyətləri haqqında bilikdir. Özünü dərketmə vəziyyətini başa düşmək insanın öz ehtiyaclarının, hisslərinin, duyğularının və tələblərinin, habelə davranış motivlərinin təhlilini əhatə edir.

Siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə elm adamları beynin məkan yaddaşına cavabdeh olan sahəsi olan hipokampusun fəaliyyətini öyrəniblər. Siçanlar hər gün 30 dəqiqə müxtəlif formalı labirintləri keçiblər. Artıq birinci mərhələdə labirintin müəyyən sahələrini yadda saxlamaqla əlaqəli neyronlar işə salınıb. Cəmi bir neçə gündən sonra neyron fəaliyyətinin səpələnmiş partlayışları idrak xəritəsini formalaşdırmağa başlayıb.

Bu prosesdə yuxu mühüm rol oynamışdır. Əlavə eksperimentdə alimlər siçanları iki qrupa ayırıblar: birinə labirinti keçdikdən sonra yatmağa icazə verilib, digərinə isə yox. Yatan siçanlar yuxusuz qalanlara nisbətən zehni xəritələri daha tez, yatmayanlar isə zehni xəritələri daha yavaş əmələ gətirirdilər və ya heç yaratmadılar.

Tədqiqatın müəllifləri qeyd ediblər ki, yuxu nəinki yaddaşı gücləndirir, həm də ayrı-ayrı yerləri vahid strukturda birləşdirən “aşağı məkan” neyronlarını aktivləşdirməyə kömək edir.

Bağırsaqlarla tandemdə işləyir

Mikroorqanizmlər iltihaba və xəstəliklərin inkişafına səbəb olan orqanizmlərdir. Bakteriyaların mikrobiotası xəstəlikləri müalicə etmək üçün istifadə edilən göbələklər tərəfindən istehsal olunan bir bakteriya növüdür.

Bədəndəki neyroendokrin və immunoloji proseslər yeni sistemlərin inkişafı ilə əlaqədardır. Bakteriyaların da iltihaba səbəb olduğu və bakteriyaların molekullarının iltihaba səbəb olduğu məlumdur. Ümumiyyətlə, sistem rəng dəyişikliklərinə çox həssasdır, bu da bədənin daha tez reaksiya verməsinə səbəb ola bilər.

Mikrobiotadan istifadə stress və narahatlığa səbəb olan və ciddi xəstəlik riskini artıran emosional stimullaşdırma formasıdır. Ümumiyyətlə, laktobasillər depressiyaya səbəb olan iltihaba gətirib çıxarır. Bu araşdırmanın nəticələri göstərib ki, bakteriyalar stressin ümumi səbəbi olan artritin müalicəsində istifadə olunur.

Mikrobiota insanlara təsir edən psixi sağlamlıq problemidir: depressiya, narahatlıq, Alzheimer xəstəliyi və Parkinson xəstəliyi.

Yeni bacarıq və bilikləri “birləşdirir”

Uzun müddət belə hesab olunurdu ki, yeni bilik və bacarıqlara yiyələnmək üçün insanlar öz təcrübələrini öyrənməlidirlər. Bununla belə, ABŞ-dan olan bir qrup alim fəaliyyət nümunələrini birbaşa beyinə daxil etmək üçün bir üsul kəşf ediblər. “Proceedings of the National Academy of Sciences” jurnalında dərc edilən araşdırma beynin məlumatları daha dərin səviyyədə necə emal etdiyini və uyğunlaşdırdığını anlamağa kömək edir.

Təcrübə zamanı insanlar xüsusi qurğuda - fMRT, funksional maqnit rezonans tomoqrafiyasında olublar. Bu cihaz alimlərə könüllülərin beyin fəaliyyətini müşahidə etməyə imkan verib. Alimlərə ekranda hərəkətli təsvirlər göstərilib və iştirakçılar onları zehni olaraq dayandırmalı olublar. Üstəlik, iştirakçıların özləri də bu görüntüləri görməyiblər.

Təcrübə zamanı alimlər beyin fəaliyyətini izləyib və onu düzgün istiqamətə yönəldiblər.

İştirakçıların beyinləri gözləntilərə uyğun işləməyə başlayanda ekrandakı fiqurlar hərəkət etməyi dayandırıb. Bu yolla tədqiqatçılar sadəcə olaraq beynin qavrayışını dəyişdirərək yeni obyektlər haqqında məlumatı insanlara çatdıra biliblər.

Təcrübə nəticəsində məlum olub ki, insanlar fərqinə varmadan obyektlərə reaksiya verə bilirlər. Beləliklə, beyin biz düşünmədiyimiz zaman belə, müstəqil şəkildə məlumatı qavrayıb emal edə bilir.

Tədqiqatçılar ümid edirlər ki, bu yanaşma autizm və ya Rett sindromu kimi neyrobioloji pozğunluğu olan xəstələrə onların beyin fəaliyyətini optimallaşdırmağa kömək edəcək. Üstəlik, metod gələcəkdə əlilliyi olan insanların həyatını asanlaşdıracaq beyin-kompüter interfeyslərinin yaradılması üçün əsas ola bilər.

Nubar Süleymanova, “İki sahil”