(III yazı)

OĞUZNAMƏLƏR

Orxon-Yenisey abidələrindən sonra oğuzlar haqqında az-çox müfəssəl bilgini Mahmud Kaşğarinin məşhur “Divani-lüğət-it-türk”ündən (XI əsr) alırıq. Bildiyimiz kimi, onun oğuz ellərini dolaşaraq topladığı zəngin məlumatları ərəb dilinə çevirib müsəlman aləminə təqdim etdiyi bu ölməz sözlük ensiklopedik səciyyə daşıyır. Oğuzların (türkmənlərin) yaşayışını, dil və mədəniyyətini araşdıran alim onların boylar şəklində təşkilatlandığını bildirir, “Şu” adlı qədim rəvayətə (tədqiqatçıların təbirincə, “dastan-süjetə”) əsasən, türkmən qəbilə-tayfa birliyinə 24 boyun daxil olduğunu, amma bunlardan iki qalaç (xalac) boyunun əsl türkmənlərdən fərqləndiklərini yazır, 22 boyun (“əsl türkmənlər”) damğaları, bəyləri, məskənləri haqqında məlumat verir və yeri gəldikcə, dil xüsusiyyətlərinə toxunur. (Qeyd edək ki, XIV əsrdə Rəşidəddin Fəzlullah, Kaşğarinin məlumatlarını təkmilləşdirmiş, kızık və karkın adlı həmin 2 xalac boyunu da əlavə etməklə 24 boyun siyahısını vermişdir.) Kaşğari, demək olar, bütün mülahizələrini illüstrativ materiallar, ədəbi faktlarla (türkülər, rəvayətlər və s.) əsaslandırır. “Divani-lüğət-it-türk”in əhəmiyyətindən danışan müəlliflər əsərin türk dilçiliyinin təməl daşını qoyduğunu daha çox vurğulayırlar. Misal gətirilən 523 sözdən 278-nin oğuz dilinə aid olması bu cəhətdən əsərə misilsiz dəyər qazandırmışdır. Bununla birlikdə “Divan”ın tarixi-etnoqrafik əhəmiyyəti də unudulmur. Əsərdə rəvayət və əsatirlərin yer alması onu oğuznamələrlə yaxınlaşdıran əsas cəhətdir.   

“Oğuznamələr” dedikdə oğuzların tarixini, dünyagörüşünü, həyat və düşüncə tərzini, onların hökmdarlarının şəcərəsini əks etdirən əfsanə və rəvayətlər başa düşülür. Bu baxımdan oğuznamələr dünyanın yaranması, türklərin törəyişi ilə bağlı “Boz qurd”, “Ergenekon”, “Alp Ər Tonqa”, “Köç” və s. süjet-dastanlarla eyni qəbildəndir. N.Cəfərov adıçəkilən süjet-dastanların tarixi koordinatlarını e.ə. III-I minilliklərlə ilk orta əsrlər aralığında qeydə alır. Qədim zamanlardan mərasimlərdə ozanlar tərəfindən qopuzla oxunub-danışılan oğuznamələrin, məxsusi bir salnamə növü kimi oğuzçuluq şüurunun yaranıb yayılmasında və qorunub saxlanılmasında rolu tədqiqatçılar tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilib. Təsadüfi deyil ki, folklor ünsürlərinin güclü olmasına baxmayaraq oğuznamələr həmişə oğuzların mənşəyinə dair araşdırmalar üçün tutarlı qaynaq və söykənəcək sayılıb. Belə rəvayətlərin ən qədimi nə zaman və harada yarandığı bilinməyən, amma yazıya XII əsrdən gec olmayaraq alındığı söylənilən “Oğuz Kağan” dastanıdır. (Qeyd etmək lazımdır ki, dastanın Uzunköprü variantı da mövcuddur.) Hesab olunur ki, “Oğuz Kağan” dastanı ilə yaranan oğuznamə ənənəsi XX əsrə qədər davam etmişdir.

T.Gündüz ən məşhur oğuznamələrdən aşağıdakıların adını çəkir: 

Rəşidəddin Fəzlullahın (XIII əsr) “Cami-ət-təvarix” əsəri (daha doğrusu, kitabın ikinci cildində yer alan “Tarixi-oğuzan və türkan” bölümü);

“Çingiz xan tarixi”nin (“Təvarixi-cahanguşa” adlı tarix əsərinin Çingiz xan dövrünə aid qisminin) “şərq türkcəsinə” tərcüməsi;

Yazıçızadə Əlinin (XV əsr) “Təvarixi-Ali-Səlcuq” əsərində və “Cami-ət-təvarixi-Cəlayiri”dəki müvafiq rəvayətlər;

“Şərq türkcəsi”ndə ərəb qrafikası ilə yazılmış mənzum “Oğuznamə dastanı”;

Uyğur əlifbası ilə yazıya alınmış “Oğuz Kağan” dastanı;

Xivə xanı Əbülqazi Bahadır xanın (1603-1663) “Şəcəreyi-tərakimə” və “Şəcəreyi-türk” əsərlərindəki rəvayətlər.

•"Oğuznamələr" dedikdə oğuzların tarixini, dünyagörüşünü, həyat və düşüncə tərzini, onların hökmdarlarının şəcərəsini əks etdirən əfsanə və rəvayətlər başa düşülür. Bu baxımdan oğuznamələr dünyanın yaranması, türklərin törəyişi ilə bağlı “Boz qurd”, “Ergenekon”, “Alp Ər Tonqa”, “Köç” və s. süjet-dastanlarla eyni qəbildəndir.

Füzuli Bayat bu siyahını bir qədər də genişləndirərək, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu (burada N.Cəfərovun bir qeydini xatırlatmağı münasib bildik: “Epos yazıya alınarkən üzərində “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan” yazılmışdır ki, “oğuzların dili” anlayışının bu cür önə çəkilməsi əsərin dilinin qıpçaq və karluq dillərindən, yəni, digər türkcələrdən fərqləndiyini göstərir”), elmi ədəbiyyatda “oğuz atalar sözləri” kimi təqdim olunan mətnləri (“Hazihir-risaləti min kəlimatı oğuznamə əl məşhur bi-atalar sözü" və "Əmsali-Məhəmmədiyyə"), Əbübəkr Tehraninin (ölümü 1477-dən sonra) “Kitabi-Diyarbəkriyyə”sini, habelə Hafiz Tanış Əbru (1361-1430), Xandəmir (1475-1535), Əndəlib Qaracadaği (XIX əsr), Şakərim Kudayberdi oğlu (1858-1931) və başqaları tərəfindən qələmə alınan bədii-tarixi əsərləri, dastan və mənzumələri də oğuznamələrə aid edir. Onun təxmininə görə 20-dən çox yazılı oğuznamə mətni məlumdur və ideya-məzmun, janr xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, bunların hər birini tarixi əsər hesab etmək mümkündür. Baxmayaraq ki, Əbülqazi Bahadır xanın yazdığına görə, “Oğuz dastanı” XVII əsrdə belə türkmən baxşıları (el aşıqları) tərəfindən dastan kimi söylənirmiş. F.Bayat özü isə “Topqapı oğuznaməsi” müəllifinin 1526-cı ildə Mohaç döyüşü zamanı ordu ozanlarının əskərləri ruhlandırmaq üçün oğuznamə oxuduqları barədə qeydini misal gətirir...

Tədqiqatçılar oğuznamələrin böyük bir qisminin şifahi dastan və orta əsrlərə xas müvərrixlik (tarixçilik) ənənələrinin qovuşağında  yaradıldığını xüsusi nəzərə çarpdırırlar. F.Bayatın fikrincə, “Hər bir oğuznamə mətnində, təbii olaraq, az və ya çox dərəcədə folklor elementləri vardır- döyüş meydanının və qəhrəmanın təsviri, bahadırlıq səhnələri, epik mübaliğə və klişelər, paralelizmlər və s. Ona görə də bir çox oğuznamə müəllifləri öz əsərlərini dastan adlandırırlar”. Bu mənada məqsəd və məram etibarilə, habelə tarixi-siyasi-coğrafi keyfiyyətlərinə görə müxtəliflik kəsb edən oğuznamələri bir küll halında arxaik oğuz mifoloji-kosmoqonik baxışlarının epik və tarixi transformasiyaya uğramış nümunələri kimi nəzərdən keçirmək mümkündür. Oğuzlar dastan yaratmaq və onları ozanların repertuarında yaşadaraq gələcək nəsillərə çatdırmaq işinə böyük dövlətlərin qurulmasında əsaslı rol oynadıqları çağlardan başlamışlar. Lakin oğuznamələrə etnik tarixi yalnız məclislərdə çalıb-oxumaq, yaxud nağıl, rəvayət etmək yolu ilə nəsildən nəslə ötürmək məqsədi daşıyan şifahi-epik (sonradan yazıya alınmış) mətnlər kimi baxmaq məsələni təhlükəli həddə bəsitləşdirmək demək olardı. Müşahidələr göstərir ki, bu əsərlər eyni zamanda “toy”larda həddi-büluğa çatan yeniyetmələrə oğuz məfkurə və düşüncəsinin, alplıq şüurunun aşılanması (bir növ, “ərgənləşmə”, initiation qəbilindən) nöqteyi-nəzərindən mühüm tərbiyəvi missiya daşımışdır.

•“Oğuz dastanı” XVII əsrdə türkmən baxşıları (el aşıqları) tərəfindən dastan kimi söylənirmiş. 1526-cı ildə Mohaç döyüşü zamanı ordu ozanlarının əskərləri ruhlandırmaq üçün oğuznamə oxuduqları məlumdur.

Oğuznamələrin rəsmi-ideoloji əhəmiyyəti ayrıca qeyd edilməlidir. Bu mənada Osmanlı dövlətinin quruluş və klassik mərhələlərində sultanların tapşırığı ilə qələmə alınan “Təvarixi-Ali-Səlcuq” (Yazıçıoğlu Əli), “Behcətül-təvarix” (Şükrullah), “Təvarixi-Ali-Osman” (Aşıqpaşazadə) kimi tarix kitablarında oğuznamələrə istinad olunması, uyğur qrafikası ilə yazıya alınmış “Oğuz Kağan” dastanının bəzi hallarda “dövlət dastanı” kimi qiymətləndirilməsi faktları diqqəti cəlb edir. 1449-cu ildə Sultan Muradın Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın sarayına elçi göndərdiyi Şükrullahın xatirələri məxsusi maraq doğurur. Şükrullahın sözlərinə görə, Cahanşah osmanlılarla qaraqoyunluların qohumluğundan danışarkən bunun sübutu kimi uyğur əlifbası ilə yazılmış bir kitab gətirdib: “Ol kitabdan aydın oldu ki, Oğuzun Gök Alp, Yer Alp, Gün Alp, Dəniz Alp, Yıldız Alp, Ay Alp adlı oğulları olmuşdur. Mirzə (Cahanşah-N.M.) buyurdu ki, qardaşım Sultan Muradın nəsəbi Oğuz oğlu Gök Alpa bağlanır. Göy Alpın oğulları Qızıl Buğa, onun oğlu Qaya Alp, Süleyman şah oğlu Ərtoğrulun 45-ci göbəkdən babalarıdır. Qara Yusufun nəsəbi isə 41-ci göbəkdən Dəniz Alpa çatır... Qardaşım Sultan Muradın nəsəbi bizim nəsəbimizdən ağadır” (yəni, üstündür-N.M.). Göründüyü kimi, Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Osmanlı sultanı ilə yaxınlaşmaq məqsədi ilə Oğuz Kağan haqqında əski rəvayətlərə istinad edir ki, bu da oğuznamələrin XV əsrdə türkmən əsilli dövlətlər arasında diplomatik münasibətlərə təsir göstərmək gücündə olduğuna sübutdur.

Şükruillahın haqqında söz açdığı kitab, böyük ehtimalla, “Oğuz Kağan”dastanının uyğur əlifbası ilə yazılmış variantıdır. Bu əsər isə N.Cəfərovun fikrincə, XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində Şərqi Türküstanda, “gözəl bir çağatay türkcəsində” qələmə alınmışdır. Dastanın Qaraqoyunlu sarayına belə tez çatması oğuznamələrə göstərilən diqqət və maraqdan soraq verir. Yeri gəlmişkən, uyğur variantına həsr etdiyi məqalədə dastanın ətraflı filoloji təhlilini aparan N.Cəfərov “türk tanrıçılığının ilk qaynağı” adlandırdığı bu “müqəddəs mətn”də, “Kitabi-Dədə Qorqud”dan fərqli olaraq, “İslam təsirinə rast gəlinmədiyi” fikrini qabarıq nəzərə çatdırmışdır. Alimin qənaətincə, formalaşması bizim eradan əvvəl I minilliyinin sonu-bizim eranın I minilliyinin əvvəllərinə təsadüf edən “Oğuz Kağan”ın “türk epos ənənəsində son dərəcə geniş yer tutması deməyə əsas verir ki, onun kökləri daha qədim dövrlərə gedib çıxır”.                 

Demək olar, bütün oğuznamələrdə mərkəzi rol “oğuz qövmünün əcdadı”, “cəddi-əlası” kimi Oğuz Kağana ayrılır. “Şəcəreyi-tərakimə”də belə bir ibarə işlənir: “Oğuz Kağan Kəyumərs zamanında irdi” (yəni, o zaman yaşayıb). Kəyumərs isə, bildiyimiz kimi İran əfsanələrində ilk insan sayılır. Bu məntiqlə, Oğuz Kağan da ilk oğuz və ya oğuz elinin banisi, oğuz dövlətinin qurucusudur. Salnamələrdə onun atası Qara xan və qardaşları Kür xan və Küz xan üzərində qələbə çalması da bunun göstəricisi kimi mənalandırılır (İslami “redaktə”də bu qarşıdurmanın bir qədər başqa cür- tək Tanrıya iman gətirənlərlə iman etməyənlər arasında mübarizə kimi qələmə verilməsi tamamilə təbiidir). Belə ki, Qara xandan qalan el monqolların, Oğuzun ardıcılları isə oğuzların babaları kimi göstərilir.

Müasir ümumtürkoloji fikir Oğuz xanı mifik bir qəhrəman kimi qəbul etsə də, unutmaq olmaz ki, bir çox görkəmli tədqiqatçılar onu müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərlə eyniləşdirməyə cəhd göstərmişlər. Fuad Köprülü, Əbdülqadir İnan, Osman Turan, Ziya Göyalp, Hüseyn Namiq Orkun, Bəhaəddin Ögel hun hökmdarı Mo-tunu (Mete xanı), başqaları Qaraxanlı hökmdarı Satuk Buğranı Oğuz xan hesab etmişlər. Z.V.Toğan bir mənbədə onun Əfrasiyabın komandanların biri kimi təqdim edildiyini, amma əslində, saka (iskit) hökmdarı Alp Ər Tonqanın özü olduğunu yazır. Vasili Radlovun fikrincə, Oğuz xan mani dinini rəsmi olaraq qəbul etmiş Uyğur xaqanı Bügü Tegin (Bögü Kağan), Rza Nura görə isə Makedoniyalı İskəndərdir. Son vaxtlar bəzi populyar elektron nəşrlərdə Oğuz Xaqanın guya bizim eradan əvvəl 209-cu ildə oğuz türklərinin “Günəş və Aslan” adlı gizli mühafizə təşkilatını yaratdığı və dolayısı ilə təxminən 2200 il bundan əvvəl yaşadığı barədə fikirlər də tirajlanmışdır.   

Biz, əlbəttə ki, Oğuz xanı mifik qəhrəman hesab edənlərin tərəfindəyik. “Ənənəyə görə, bütün milli nizam və qurumların yaradıcısı sayılan Oğuz Kağan səmavi bir mənşədən gəlmiş və fövqəltəbii əlamətlərə sahib olaraq doğulmuşdur” (Əli Sinan Bilgili). Bu, İslamiyyətdən əvvəlki ilahi, “kutlu” mif qəhrəmanlarının ümumi xüsusiyyətidir. Oğuzun ovcunda laxta qanla doğulması, anasının südünü cəmi bir dəfə əmməsi, sonra isə dil açıb yeməyə çiy ət, içməyə şərab istəməsi, yaşıdlarından fərqli olaraq fövqəladə sürətlə böyüməsi onun seçilmişliyinə dəlalət edir. Oğuz, həm də fiziki gücü və qeyri-adi görünüşünə görə totemik baxışları əks etdirir: ayaqları ilə buğanı, beli ilə qurdu, çiyinləri ilə samuru, sinəsi ilə ayını xatırladır. Sanki “epos təfəkkürü Oğuzu ona görə əvvəl təbiətin üzvi tərkib hissəsi kimi təqdim edir ki, sonra onu bu ilkinliyindən ayırıb qeyri-təbii (ilahi!) missiya ilə fərqləndirsin” (N.Cəfərov). Deyilənlər, həmçinin uyğur variantında onun göydən gələn və ağac koğuşundan çıxan qızlarla izdivacı (müqayisə üçün: Rəşidəddin oğuznaməsində Oğuz əmilərinin qızları ilə evlənir və onları İslama döndərir) mifoloqlar tərəfindən müqəddəs əsatir qəhrəmanlarına xas simvolik özəlliklər kimi izah edilir. N.Cəfərovun fikrincə, Oğuz kultu “türklərin totemizmdən tanrıçılığa keçməsini simvolizə edir”. Oğuznamələri məcmu şəkildə nəzərdən keçirdikdə isə anlamaq çətin deyil ki, əslində, Oğuz obrazı öz şəxsində türklərin bütün inanclarını toplayaraq, totemizmi, şamanizmi, əcdad kultunu, tanrıçılığı və əlbəttə ki, İslamı təzahür etdirən xüsusiyyətlər daşıyır.

•Oğuznamələrdə mərkəzi rol “oğuz qövmünün əcdadı”, “cəddi-əlası” kimi Oğuz Kağana ayrılır.

Oğuzların ilkin sosial-mədəni quruluşunun, dövlət təşkilatının və ordusunun yaradıcısı Oğuz Kağan hesab olunur. İslamaqədərki baxışları əks etdirən variantlarda, o, türklərin cahana hakim olması fikrini yayan və gerçəkləşdirən bir sərkərdədir. Bunu “Göy Tanrı qarşısında borc” sanır və Tanrının hakimiyyətini qəbul etməyənlərlə amansız mücadiləyə girir, ölkələr fəth edir, qarşımıza Tanrının qılıncı, bir “başbuğ”, “sərdar”, “yol bələdçisi” kimi çıxır. İslamın qəbul edilməsindən sonra isə Oğuzu artıq “Allahın türklərə göndərdiyi nəbi”, elçi, peyğəmbər kimi görürük.

Tanrıçılıq izləri daşıyan oğuznamələrdə dünyanın fəthini başa çatdırıb qələbə ilə geri döndükdən sonra Oğuz “uluğ qurultay” toplayaraq, tayfa başçılarının, ağsaqqalların iştirakı ilə öz törəsinin əsaslarını qoyur. (Yazıçızadə isə “Səlcuqnamə”sində Oğuz xanın törəsini vəsiyyətində açıqladığını yazır və burada Çingizxanla paralelləşdirmə aydın sezilir.) “Törə toyu” ritualı ilə bağlı X.İnalcığın bir fikrini xatırlatmaq istərdik: “Miladdan əvvəl VIII yüzilədək uzanan əski qaynaqlarımıza görə, Orta Asiya türk hökmranlığı, Kağanın taxta oturarkən elan etdiyi törəyə və ya yasaya, yəni imperiyanın nizamını müəyyənləşdirən təməl qanuna (seçdirmə bizimdir-N.M.) dayanmaqda idi. Başqa sözlə, hökmranlıq gücünün törə və yasanın elan edilməsi ilə meydana çıxdığına inanılmışdır. Bu inam Orxon Göytürk yazılarında təkrar-təkrar ifadə edilmişdir”. Z.V.Toğana görə, törə- təkcə türk qövmləri arasında deyil, monqollarda da Metedən Teymura qədər minillərcə hakim olmuş, “əsas xətləri eyni qalmışdır”. Çingizxan öz yasasını cahan imperatoru elan olunduğu qurultayda (X.İnalcığa görə, 1206-cı ildə) bəyan etmişdi. Böyük fateh yasaya cahan hakimiyyətini əldə saxlamağın ümdə şərti kimi baxır, öz soyuna bu qanunlardan çıxmamağı vəsiyyət edirdi.  

•Tanrıçılıq izləri daşıyan oğuznamələrdə dünyanın fəthini başa çatdırıb qələbə ilə geri döndükdən sonra Oğuz “uluğ qurultay” toplayaraq, tayfa başçılarının, ağsaqqalların iştirakı ilə öz törəsinin əsaslarını qoyur.

Oğuz xan “ulu qurultay”da törənin əsas amili kimi oğuz dövlətinin təşkilat mexanizmini də bəyan etmiş, oğulları arasında “ülüş” (bölgü, paylaşma) aparmış, onlara damğa və onqonlar vermiş, bununla da oğuz  boy və dövlətlərinin ikili sistem üzrə qurulması ənənəsi meydana çıxmışdır. Belə ki, o, yaratdığı dövləti və ölkəni iki hissəyə ayıraraq, şərq hissəsini “Bozok” adı ilə oğulları Gün, Ay və Ulduza, qərb hissəsini isə “Üçok” adı ilə Göy, Dağ və Dənizə vermişdir. Dastanda Oğuz Kağanın yerinə keçən oğlu Gün xanın da atasından qalan yurdu özünün 24 oğlu (oğuz tayfalarına işarədir) arasında bölüşdürdüyü deyilir və bu, artıq tam şəkildə klassik oğuz ülüş prinsipinin tətbiq edilməsi kimi qiymətləndirilə bilər.       

BÖYUK OĞUZ KÖÇÜ

İstənilən kütləvi miqrasiya zamanı köçlərin parçalanması,  müəyyən hissəsinin böyük ailələr və boylar şəklində əsas kütlədən ayrılaraq keçdikləri yol boyunca səpələnməsi təbii və qanunauyğundur. Oğuzların “böyük köç”ü əsnasında da belə hallar, aydın məsələdir ki, baş vermişdi. Lakin köçün əsas ağırlıq mərkəzi Xəzər dənizi və Seyhun (Sırdərya) çayı arasındakı çöllərə düşmüş, ana kütlə məhz burada məskunlaşmışdı. Qeyd edək ki, tarixşünaslıqda oğuzların bundan əvvəl, 775-785-ci illər aralığında Mavəraünnəhrə (Amudərya və Sırdərya arasında tarixi bölgə), bir qədər sonra isə müasir Qırğızıstan ərazilərinə köç etməsi haqda mülahizələr də mövcuddur. Ana çoxluğun özündən də ara-sıra ayrılmaların olduğu nəzərə alıınmalıdır. Köçərilər böyük çöl hüdudlarında yurd dəyişdirməyə, bir növ, adət etmişdilər və həyat- izomorfluğun ödənilməsi şərti ilə- yeni yurdda da onlar üçün əvvəlki qaydasınca gedirdi. Başqa sözlə, əgər biz azad köçəri həyat sürən əşirət və tayfalardan danışırıqsa, ayrılıb-birləşmələrin onlar üçün vərdişə çevrildiyini daim yada salmalıyıq. Odur ki, “böyük köç”dən sonrakı oğuz məskənlərinin coğrafiyasının yalnız bu gün bizə məlum olan bölgələrlə məhdudlaşdığını düşünmək, zənnimizcə, doğru deyil.

•Oğuz xan “ulu qurultay”da törənin əsas amili kimi oğuz dövlətinin təşkilat mexanizmini də bəyan etmiş, oğulları arasında “ülüş” (bölgü, paylaşma) aparmışdır.

Lakin hər bir halda “Divani-lüğətit-türk”ə, habelə Əl-Bəlxi, İstəxri, İbn-Havkal, Müqəddəsi, Məsudi kimi İslam coğrafiyaçılarının əsərlərinə istinad edən müasir tədqiqatlarda oğuzların “böyük köç”dən sonrakı əsas yerləşmə məntəqələri təxminən bu koordinatlarda müəyyən olunur:

-cənub hüdudları Siyah kuh (Qaradağ) yarımadasında Gürgəncdən (Cürcan) başlayır, qərbə doğru getdikcə Aralın cənubundakı Baratəkinə çatırdı;

-oğuzlar Buxaranın şimal hissəsinə qədər səpələnmişdilər və onların şərq hüdudları  mənbələrdə Qaracuq kimi qeyd edilən Qara dağın (Qaratav/ Qaratau) şimalındakı Sozaka düşürdü;

-şimalda İtil (Volqa) və Cim-Emba çaylarının şimal sahillərinə;

-qərbdə isə Xəzər dənizinə qədər yayılmışdılar.

Bir sözlə, oğuzlar Aşağı Seyhun və Aralın şimal hövzəsindəki geniş bir sahədə yurd salmışdılar və Qaracuq dağlarından Xəzərə qədər uzanan yarımçöl ərazilərin  yazılı mənbələrdə “Mafazatül-Ğuziyyə” (Quz/oğuz bozqırı) adı ilə xatırlanması (özləri buraya “Qaraqum çölü” deyirdilər) heç də təsadüfi sayılmamalıdır (sonradan bu geniş əraziyə “Dəşti-qıpçaq”- “qıpçaq çölü” adı verildi).

Əsasən, köçəri həyat tərzi keçirən və sayları durmadan artan oğuzlar həm də Sırdəryanın orta və aşağı hövzələrində saldıqları Yenikənd, Sayram (İsficab), Qaracuq, İkan, Özkənd, Farab (Otrar/Südkənd), Cənd, Sugnak, Karnak, Sepren (Savran, Şabran) kimi şəhərlərdə böyük kütlələr halında yaşayırdılar (Ə.Taşağıl). XI əsrdə Xəzər dənizi hövzəsində Manqışlaq yarımadasını da ələ keçirmiş və burada eyni adlı bir şəhər salmışdılar (F.Sümər, Z.Qorxmaz). Bu siyahıya XII əsrin böyük şəhərlərindən Barçınlığkənd, Eşnas (Aşnas), Sırlıtam və başqaları da əlavə oluna bilər (Z.Qorxmaz). Şəhərlərin sayı və ictimai həyatı haqqında məlumatlar oğuzlar arasında köçəriliklə bərabər oturaqlığın da kifayət qədər yayıldığını göstərir. Eyni zamanda tədqiqatlarda bir çox şəhərlərin Yenikənddən İrtış sahillərinədək uzanan ticarət yolu üzərində yerləşdiyinə, oğuzlar üçün mühüm alış-veriş mərkəzləri rolu oynadığına dair qənaətlər də mövcuddur. Suğnakdan qoyun və yay ixrac olunduğunu yazan Z. Qorxmazın fikrincə, “Oğuzların bu coğrafiyada şəhər həyatının tələblərinə uzlaşmaları onların sosial inkişafında önəmli dəyişikliklər baş verdiyinə dəlalət edir”.

•Oğuzlar Aşağı Seyhun və Aralın şimal hövzəsindəki geniş bir sahədə yurd salmışdılar və Qaracuq dağlarından Xəzərə qədər uzanan yarımçöl ərazilərin  yazılı mənbələrdə “Mafazatül-Ğuziyyə” (Quz/oğuz bozqırı) adı ilə xatırlanması (özləri buraya “Qaraqum çölü” deyirdilər) heç də təsadüfi sayılmamalıdır.

Köçəri oğuzların Sırdərya boylarında karluk, qıpçaq, kimək, xəzər, peçeneq, yağma, çigil, arqu/arqun kimi türk tayfaları (tayfa birləşmələri) ilə qonşuluqda, amma sürəkli qarşıdurma içində yaşadıqları söylənilir. İbn-Fədlan və Əl-Məsudi onların yaxınlıqda yaşayan xəzərlər və peçeneqlərlə münasibətlərinin gərginliyindən bəhs edirlər. Mahmud Kaşğari isə oğuzlarla çigillər arasında köklü düşmənçilik olduğunu yazır. Aydın məsələdir ki, köçəri çöl etnosları arasında qarşılıqlı münasibətlər hər şeydən əvvəl eyni məkanı bölüşən tayfaların otlaq sahələrini genişləndirmək uğrunda daimi rəqabəti ilə müəyyənləşirdi. Oğuz Yabğuluqları dövləti (qısa şəkildə Oğuz Yabğu, Yabğulu türkmən dövləti  də adlandırılır və qışlaq mərkəzi kimi daha çox Yenikəndin adı çəkilir) yarandıqdan sonra bu qarşdurmalar daha da qüvvətlənmiş və dövlətlərarası müstəviyə keçmişdi. Oğuz Yabğuluqları ilə Qaraxanilər arasında münasibətlər buna misaldır. Ərdoğan Mercilin yazdığı kimi, Uyğur Xaqanlığı qırğızlar tərəfindən yıxılandan sonra karluk yabğusu özünü bozkır hakiminin qanuni xələfi elan edərək Qaraxanilər dövlətini (840-1212) qurmuşdu. Bu zaman karluklarla oğuzlar uzun müddətdi ki, yan-yana, iç-içə yaşayırdılar. Vasili Vladimiroviç Bartold onlar arasında sərhədlərin hələ VIII əsrdə Şaş (Çaç/Daşkənd) bölgəsinin cənubundakı İsficab (indiki Çimkənd) şəhərindən keçdiyini, Xəzər dənizindən İsficaba qədər oğuz, oradan Fərqanəyə qədər isə karluk türklərinin məskunlaşdığını yazır. Qaraxanilərin Oğuz Yabğuluqları ilə tez-tez müharibələr apardığı, döyüşlərin birində oğuz yabğusunun öldürüldüyü də məlumdur.  

OĞUZ YABĞULUQLARI DÖVLƏTİ VƏ ONUN SÜQUTUNDAN SONRA

Bozqır türklərində dövlət başçılarına, hökmdarlara müxtəlif cür xitab olunmuşdur: tan-hu (və ya şan-yü), kağan/xaqan, il-təbər, xan və s. “Yabğu” ünvanı da bunlardan biridir və hunlardan bəri işlənmişdir (İ.Qəfəsoğlu). Bu dövlət haqqında mövcud məlumatlar kifayət qədər dolaşıq, ziddiyyətli olub, daha çox təxminlərə əsaslanır. Bəzi müəlliflərin fikrincə, onun “Oğuz Xaqanlığı” adlandırılması daha məqsədəuyğundur. Yabğuluqların yaranma tarixi mübahisəli, dağılma tarixi isə qeyri-dəqiqdir. Hakim elmi qənaətə görə, dövlətin X əsrin birinci yarısında yarandığı qəbul edilsə də, bəzi tədqiqatlarda bu tarix VIII əsrin ikinci yarısı kimi müəyyənləşdirilir. Süqut tarixinə gəlincə, Yabğulu Oğuzların bir müddət Xəzər Xaqanlığına tabe olduğunu göstərən D.Kıdırəli və Q. Babayarov onun yıxılmasını IX əsrin sonlarına aid edirlər. Halbuki Ə.Taşağıl bu hadisənin “mininci illərə doğru” baş verdiyini yazır. Əlbəttə, tarixi hadisələrin təsbitində qısamüddətli- beş, on, hətta iyirmi illik xətalar yolveriləndir. Amma burada söhbət yüz illik fərqdən gedir. Digər tərəfdən 1001-1002-ci illərdə son Samani şahzadəsi Əbu İbrahimin (Müntəsir) Mavəraünnəhri Qaraxanilərdən geri almaq üçün Oğuz Yabğusu ilə (onun Səlcuq bəy oğlu Arslan Yabğu olması ehtimal edilir) ittifaq bağlaması faktı da bəllidir. Diqqət yetirdikdə əksər tədqiqatçıların Oğuz Yabğu dövlətinin süqutunu konkret tarix göstərmədən fərziyyələr üzərində şərh etdikləri aşkar görünür. Amma bu, subyektiv deyil, daha çox obyektiv çətinliklə- yazılı mənbələrin qıtlığı, bəlkə bundan da artıq əldə olan azsaylı tarixi-coğrafi məlumatların əfsanə və rəvayətlərlə qarışması ilə bağlıdır.

Oğuz Yabğu dövlətinin dağlmasından danışan müəlliflər əsasən iki məsələ üzərində xüsusi dayanırlar. Bunlardan birincisi Səlcuq ailəsinə bağlı boyların 985-ci ildə Cəndə köç etməsi, ikincisi isə oğuzların qıpçaqlar tərəfindən sıxışdırılıb yurdlarından çıxarılmasıdır.  Z. Qorxmazın fikrincə, “X əsrin sonlarında Oğuz çölü və Seyhunun aşağı yataqları qıpçaqlar tərəfindən işğal olunmuş, Yabğu dövləti zəifləyərək tənəzzül dövrünə qədəm qoymuşdur. Bu zaman Səlcuqlu ailəsi ana kütlədən qoparaq Cənd şəhərinə köçmüşdür”. Ə.Taşağıl isə yazır: “Oğuz Yabğu dövlətinin yıxılış səbəbi Səlçuqlu ailəsinin onlara bağlı böyük kütlələrlə ayrılmaları (985-ci ildən sonra) və quzeyden qıpçaqların təzyiq etmələridir”. Beləliklə, Səlcuqi boylarının köçü və Oğuz Yabğu dövlətinin çöküşü arasında əlaqənin səbəb-nəticə xarakterli olması istisna edilmir.  

Dünya tarixində mühüm yer tutan Səlcuqi sülaləsinin cəddi sayılan Səlcuq bəyin köç səbəbi bu cəhətdən xüsusi maraq doğurur. Onun (daha əvvəl isə atası- “dəmir yaylı” ləqəbli Dukak/Tokak bəyin) Yenikənd Yabğuluğunda subaşı (ordu başçısı) olduğu mənbələrdə birmənalı qəbul edilsə də öz boyu ilə Cənd Yabğuluğuna köçməsi müxtəlif cür yozulur. Oğuz tarixinə həsr olunmuş icmal tipli dərs vəsaitində N.Nəsibli bu haqda fikirlərin haçalanmasını nəzərdə tutaraq yazır: “X əsrin ikinci yarısında qıpçaq boy birliyi dağıldı və oğuzlar şimal qonşuları olan bu türk boylarının birləşərək köç etmələri səbəbindən onlar tərəfindən ciddi təzyiqlərə məruz qaldılar. Bu da Yabğular dövlətinin zəifləməsinə və Səlcuq bəyin öz boyu ilə bərabər Mavəraünnəhr istiqamətinə köçməsinə səbəb oldu. Digər tərəfdən bəzi qaynaqlarda onun Yabğu ilə iqtidar mücadiləsinə girdiyi və bu mübarizədə məğlub olduğu bildirilir. Bəlkə Səlcuq bəyin başqa bir yabğuya bağlı olan Cəndə köç etməsində bunun da təsiri olmuşdur”. Xatırladaq ki, tanınmış türkoloq Rəşad Gənc Subaşı Səlcuq bəylə Oğuz Yabğusu arasında “Məliknamə” adlı mənbədən qaynaqlanan təfriqə əhvalatının dövlətin yıxılmasına birbaşa təsir göstərmə ehtimalını qətiyyətlə rədd etmişdir. Onun fikrincə, “Oğuz Yabğu  dövlətinin yıxılmasının ana səbəbi şimaldan mütəmadi olaraq cənuba enən qıpçaqların basqısıdır. Bu dövlətə qıpçaq basqısı son vermişdir”.

Yeri gəlmişkən, R.Gənc daha sonra Səlcuq bəyin və bütünlükdə səlcuqilər xanədanının sosial mənşəyi məsələsinə işıq salan olduqca maraqlı bir mülahizə irəli sürür: “Belə anlaşılır ki, Subaşı Səlcuq, Yabğu dövlətinin xanədan mənsublarındandır. Bəlkə bu dövlətin son hökmdarı (bu ehtimal inandırıcı deyil, Rəşidəddin sonuncu Oğuz Yabğusunun Əli Hasan olduğunu yazır- N.M.), belə deyilsə də hökmdar ailəsinin bir üzvüdür. Zatən Səlcuqun, oğullarının, daha doğrusu, nəvələrinin (Toğrul və Çağrı bəylərin-N.M.) belə asanlıqla hökmdar kimi qəbul edilmələri də bunu göstərir. Əgər onlar hökmdar nəslindən olmasaydılar, orta əsrlərin hakimiyyət anlayışına görə, belə tezliklə böyük bir dövlət yarada bilməzdilər” (oxu: oğuz boyları onların ətrafında birləşməz, onlara arxa çıxmazdı- N.M.). Bu məqamda Osmanlı tarixçisi Kamalpaşazadənin Səlcuq bəyi, Nizamülmülkün isə səlcuqi sultanı Məlikşahı Əfrasiyab (İran mifologiyası və Firdövsi “Şahnamə”sinə görə əsatiri Turan padşahı və qəhrəmanı Alp Ər Tonqa) soyuna aid etdiklərini də yada salmaq, zənnimizcə, yerinə düşər. Əlavə edək ki, İ.Qəfəsoğlunun yazdığına görə,  Səlcuq bəyin “türkmən hökmdarlarından birinin qızı ilə ailə qurduğu rəvayət edilir”.  

Xeyli dərəcədə kasad və dolaşıq da olsa, mövcud mənbələri və oğuz boylarının ümumi inkişaf qanunauyğunluqları haqqında bildiklərimizi Yabğuluqlar dövlətinin quruluş xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq, bu məqsədlə təhlillər aparmaq, ehtimallar qurmaq və məntiqlə az və ya çox dərəcədə uzlaşan müəyyən təsəvvür yaratmaq üçün yetərli saymaq mümkündür. Müşahidə və müqayisələr Oğuz Yabğuluqlarını müstəqil hərəkət edən, nisbi muxtariyyətə malik, dağınıq şəkildə yaşayan müxtəlif qohum boyların yumşaq və formal konfederasiyası (bəlkə hətta psevdo-konfederasiyası) kimi səciyyələndirməyə imkan verir və onun vahid mərkəziyyət prinsipi əsasında formalaşan dövlətlərdən əsas fərqli də budur. Mərkəzi hakimiyyətə bağlılığın şərti xarakter daşıdığı və daha çox  Yabğuluqlara daxil olmayan boy və konfederasiyalara qarşı birgə fəaliyyətlərin koordinasiyası tipində qurulduğu aşkar nəzərə çarpır. Hər halda İ.Qəfəsoğlunun Səlcuq bəydən sonra ailənin başına “oğuz dövlət təşkilatına uyğun olaraq “yabğu” ünvanını daşıyan” Arslanın keçməsi fikri bu ehtimalı qüvvətləndirir. Ədəbiyyatdan bildiyimiz kimi, başında “yabğu” adlanan hökmdarın durduğu bu dövlətdə iri boyların (tayfa birliklərinin) bəylərinə də “yabğu” deyilmişdir. Üstəlik “böyük yabğu” öz fəaliyyətində heç də tam suverenliyə malik olmamış, o biri “yabğu”lar, eləcə də “inal”, “yınanc” və “bəy” ünvanı daşıyan digər (kon-) federasiya rəhbərləri ilə hesablaşmaq zorunda qalmışdır. Vacib qərarların ümümi razılıq əsasında, məşvərət yolu ilə, belə demək mümkünsə, kollegial şəkildə çıxarılması və qurucu boyların mənafelərinin gözlənilməsi Yabğu dövlətinin birlik və bütövlüyü üçün imperativ şərt sayılmışdır. İbn- Fədlanın da göstərdiyi kimi, oğuzlar daxili və xarici siyasət məsələlərinə dair qərarları “kənəş/kəngəş” deyilən (“gənəşmək” felindəndir-N.M.) Məclisdə alırdılar və əşirət bəylərinin də iştirak etdiyi bu Məclisdə yabğu (“böyük yabğu”-N.M.) heç də mütləq söz sahibi deyildi. Deyilənlərdən yalnız belə bir qənaət hasil edə bilirik ki, Oğuz Yabğu dövlətinin “tərkibinə daxil olan” əşirətlər (və bəylər) müharibə zamanı hərbi güclərini birləşdirib dövlət ordusunun tərkibində iştirak etmiş, dinc dövrdə isə ümumi razılıq əsasında tutduqları yaylaq və qışlaqlarda sərbəst şəkildə təsərrüfat həyatı ilə məşğul olmuşdur. Hər bir boy öz bəyinə (yabğusuna) itaət etmiş, bağlılıq irsən atadan oğula keçmiş və bu zaman hansı əşirətin hansı oğulun tabeçiliyinə verilməsi ənənə, yaxud qarşılıqlı razılıq əsasında qərarlaşdırılmış, yeni yabğuların hamı tərəfindən tanınması qayda halını almışdır. Beləliklə, hər bir “yabğuluq” (və ya bəylik) kiçik bir muxtar dövlət qurumu hesab edilmiş, çox zaman müstəqil siyasət yeritmişdir.

•Oğuz Yabğuluqlarını müstəqil hərəkət edən, nisbi muxtariyyətə malik, dağınıq şəkildə yaşayan müxtəlif qohum boyların yumşaq və formal konfederasiyası (bəlkə hətta psevdo-konfederasiyası) kimi səciyyələndirmək mümkündür və onun vahid mərkəziyyət prinsipi əsasında formalaşan dövlətlərdən əsas fərqli də budur. Mərkəzi hakimiyyətə bağlılığın şərti xarakter daşıdığı və daha çox  Yabğuluqlara daxil olmayan boy və konfederasiyalara qarşı birgə fəaliyyətlərin koordinasiyası tipində qurulduğu aşkar nəzərə çarpır.

Qardaş yabğuluqların ittifaq bağlaması (əksər hallarda), ixtilafa düşməsi, eləcə də yabğuları öldükdən sonra başsız qalmış boyların- adətən, qohumluq əsasında- başqa bir bəyin və ya yabğunun xidmətinə girməsi faktları da az deyil. Misal kimi XI əsrin ortalarında vaxtilə Arslan Yabğuya bağlı olmuş bəzi qrupların Səlcuqi sultanı Toğrulun təbəəliyini qəbul etdiyini göstərmək olar. Ümumiyyətlə, erkən Səlcuqilər dövlət anlayışı və təşkilatı nöqteyi-nəzərindən Oğuz Yabğu dövlətinin davamçıları idilər. Tarixi qaynaqların tutuşdurulması ayrı-ayrı boylar şəklində dağınıq yaşayan “yabğulu oğuzların” bu həyat tərzini Böyük Səlcuqi dövlətinin ilk dövrlərində də davam etdirdiklərini göstərir. Əlavə edək ki, onlar bu möhtəşəm dövlətin də tərkibində hamılıqla birləşməmiş, bəzi boylar və birliklər xanədana boyun əyməmiş, öz bəylərinə bağlı qalaraq, əlahiddə yaşamağı üstün tutmuşdur.  

Oğuzların Yabğu dövləti tərkibində və onun süqutundan sonrakı dövrdə qonşu dövlətlər, eləcə də onlara bağlı tayfalar və tayfa birləşmələri ilə qarşılıqlı münasibətləri müxtəlif amillərlə şərtlənmişdir. Bəzi müəlliflər karvan yolları üzərində yarandığını əsas götürərək Yabğuluqların qonşuluqda yaşayan Xəzər Xaqanlığı, Volqaboyundakı Bulqar dövləti, eləcə də Qaraxanilərlə uzlaşdırıcı siyasət yürütdüyünü güman edirlər. N.Nəsibli Cənddə bir çox oğuz boylarını öz ətrafında birləşdirən Səlcuq bəyin Qaraxani və Samanilərə əskər verərək əvəzində geniş otlaqlar əldə etdiyini, Samanilər dövlətinin idarəçilyində mühüm mövqeyə yüksəldiyini bildirir: “Samanilər dövləti yıxıldıqdan sonra Səlcuq bəy artıq müsəlmanlığı qəbul etmiş xalqı ilə birlikdə Xorasan bölgəsinə yerləşdi. 1009-cu ildə o öldükdə isə oğuzlar bir qədər də cənuba hərəkət edərək, Səlcuq bəyin oğlu Arslan bəyin başçılığı altında Qaraxani və Qəznəviləri narahat edəcək dərəcədə gücləndilər”. 

•Erkən Səlcuqilər dövlət anlayışı və təşkilatı nöqteyi-nəzərindən Oğuz Yabğu dövlətinin davamçıları idilər. Tarixi qaynaqların tutuşdurulması ayrı-ayrı boylar şəklində dağınıq yaşayan “yabğulu oğuzların” bu həyat tərzini Böyük Səlcuqi dövlətinin ilk dövrlərində də davam etdirdiklərini göstərir.

1025-ci ildə Qaraxani xaqanı Yusuf Qadir xanla (1024-1032) Sultan Mahmud Qəznəvinin (998-1030) Arslan bin Səlcuq (Səlcuq bəy oğlu Arslan Yabğu) və ona tabe olan oğuz boylarının Xorasana köçürülməsi barədə razılığa gəldikləri qaynaqlarda təsbit edilir. Lakin elə həmin il Sultan Mahmudun əmri ilə Səlcuq ailəsinin rəisi Arslan Yabğu həbs olunub Karıncar/Karincer qalasına salınır və 7 il zindanda qaldıqdan sonra ömrünü faciəvi şəkildə başa vurur (1032). Məlum olduğu kimi 999-cu ildə Qaraxanilər ölümcül zərbə endirib Samani dövlətini yıxmış, xanədan üzvlərini həbsə atmışdı. Lakin Samani hökmdarı Nuh ibn-Mənsurun oğullarından biri- Əbu İbrahim məhbəsdən qaçaraq Xarəzmdə başına xeyli qüvvə toplamış, Qaraxanilər üzərində bir neçə əhəmiyyətli qələbə qazanmış, Buxarada iqtidarını bərpa edib, hökmdarlıq ünvanı kimi özünə Müntəsir adı (“ətrafa yayılmaq, səpələnmək” anlamını verir) götürmüşdü. 1001-ci ildə Qaraxani hökmdarı İlək Nəsr xan tərəfindən üzərinə yürüş planlaşdırıldığını öyrəndikdən sonra o, oğuzların yanına gedərək, bir müddət onların yanında qalmış, oğuz yabğusu ilə ittifaq bağlamış və onunla quda olmuşdu. Bir çox tədqiqatçılar Müntəsirin yardım istədiyi oğuz yabğusunun Səlcuq oğlu Arslan olduğunu ehtimal edirlər. Mümkündür ki, Arslan bəyin Sultan Mahmud Qəznəvi tərəfindən həbsinə səbəb də  onun Müntəsirlə ittifaqa girməsi olmuşdur. II Bayezid dövrü (1481-1512) Osmanlı üləmalarından Məhməd Nəşri “Kitabi-Cihannüma” əsərində oğuzlara münasibətinin pisləşməsinə baxmayaraq Sultan Mahmudun “Səlcuq oğullarını yüz minə qədər ətrakla” (türklə) Xorasana köçürdüyünü yazır. Qızıl, Boğa, Yağmur, Göktaş və başqa bəylərin başçılığı altında 4 min çadırlıq oğuz oymaqlarının sürüləri ilə birlikdə Xorasan və Bəlx civarındakı otlaqlarda yaşamaları tarixi faktdır. Amma tədqiqatlarda göstərildiyinə görə, Arslan Yabğunun Karincer zindanında ölməsindən qəzəblənən oğuzlar Xorasanda üsyan etmiş və 1034-cü ildə şəhəri ələ keçirmişlər (Eldəniz Məmmədov).

Əslində, qaynaqlar oğuzlarla Qəznəvilər arasında ədavətin Sultan Mahmudun sağlığında, Arslan Yabğunun həbsindən xeyli əvvəl başladığını xəbər verir. Ravəndi, Münəccimbaşı, İbnül-Əsir kimi orta əsr tarixçilərinin qeydlərindən göründüyü kimi, yeni köçlər nəticəsində artıb çoxalan oğuzlar Qəznəvilərə boyun əymir, vergi mültəzimləri onların öhdəsindən gələ bilmirdi. Dövlət adamları oğuzları qorxutmaq üçün tez-tez onların üzərinə basqınlar keçirir, nüfuzlu oba bəylərinı aradan götürməyə cəhd edirlər (bu məqsədlə bir neçə sui-qəsdin hazırlandığı da məlumdur, bunlardan birinin Sultan Mahmudun əmri ilə İsfahan hakimi Əlaüddövlə tərəfindən təşkil olunduğu, lakin naməlum səbəbdən baş tutmadığı rəvayət edilir). Toqquşmalar o yerə çatır ki, Sultan Mahmud Tus hakimi Arslan Cazibi onların üzərinə göndərir. Lakin Cazib tezliklə Qəznə sarayına oğuzların qüvvətlənib “bir əyalətin ordusundan daha çox” olduqları barədə xəbər yollayır. Qəzəblənən Sultan Mahmud köməyə qoşun göndərmək yerinə ordusunu götürüb şəxsən Xorasana yola düşür və minlərlə (mənbələrə görə, 4 min) oğuzu qılıncdan keçirir. Canını qurtara bilənlər pərən-pərən düşüb dağılırlar. Onu da deyək ki, Sultan Mahmud Qəznəvi ömrünün sonuna qədər oğuzlara qarşı düşmənçilik və təqib siyasəti yürütmüş, ondan sonra hakimiyyətə gələn oğlu Sultan Məsud da həmin siyasəti davam etdirmişdir.

Sultan Məsud 1031-ci ildə təyin etdiyi Rey valisi qarşısında oğuz başbuğlarını (Qızıl, Boğa, Yağmur, Göktaş və b.) cəzalandırmaq vəzifəsi qoymuşdu. Oğuzların əkin sahələri və otlaqları əllərindən alınır, vergiləri artırılırdı. Qarşıdurma onunla nəticələndi ki, Arslan Yabğunun ölməsindən (və Xorasan üsyanından) sonra Bəlx və İsfahan ərazilərində yurd tutmuş oğuzlar artıq bu bölgələrdə qala bilməyəcəklərini, qalsalar da sərbəstliklərini itirəcəklərini anlayaraq, çadırlarını söküb Balxan dağlarına, Xəzər sahillərinə, Kirman, İraq, Mosul və Azərbaycan yönlərinə üz tutmalı oldular.

Yeri gəlmişkən, ailənin başçısı funksiyası da Toğrul və Çağrı qardaşlarına məhz Arslan Yabğunun ölməsindən sonra keçir. Səlcuq bəyin böyük oğlu Mikayıl erkən yaşlarında döyüşlərin birində həlak olduğu üçün Toğrul və Çağrı bəylər babalarının himayəsində böyümüşdülər. Görünür, Məclis üzvləri Səlcuq bəyin istəyini bildikləri üçün onun sağ qalan iki oğlunun (Yusif və Musanın), yaxud Arslan Yabğunun oğullarının deyil, Toğrul və Çağrı bəylərin namizədliklərinə üstünlük vermişlər (bəlkə də bizim bilmədiyimiz səbəblər də olmuşdur, amma hər halda, tarixşünaslıqda səlcuqi xanədanın Mikayıl oğullarına  keçməsinin qeyri-legitimliyinə dair mülahizələrə rast gəlmirik). Buna baxmayaraq, Arslan Yabğunun oğullarının və ona bağlı bir çox boyların bu qərarla razılaşmadığı, Toğrul və Çağrı bəylərdən üz döndərdiyi və ya onlarla məsafəli davrandığı tarixdən məlumdur. Doğrudur, sonradan narazıların bir hissəsi xanədanla barışmışdır, amma Mikayıl və İsrail (Arslan Yabğunun rəsmi adı İsrail idi) oğulları, eləcə də onların tərəfdarları arasında bu ədavət davam etmiş, vaxtaşırı özünü büruzə vermişdir.

OĞUZLAR VƏ QIPÇAQLAR

Vahid mərkəziyyət və davamlı təbəəçilik anlayışlarından uzaq müstəqil boylar şəklində təşkilatlanan Oğuz Yabğuluqlarının daxili birliyi möhkəm olmadığından, təbiidir ki, bu dövlətin xarici qüvvələr qarşısında müqavimət gücü də yetərincə deyildi və təqribən 1000-ci ildə (N. Nəsibli) qıpçaqlar onun varlığına son qoyur. Qıpçaqlar kimlərdir? Ə.Taşağıl Avrasiyanın şimal xəttində geniş yayılmış qıpçaqları miladdan əvvəlki çağlardan bozqırda ömür sürən türklərin “başlanğıc boy”u kimi təqdim edir (onun fikrincə, oğuzlar bu zəncirin son həlqəsidir). Əl-Hüseyninin “Əxbar” əsərinə isnad verən Əkbər Nəcəf isə diqqətini qıpçaqların sonrakı tarixi üzərində cəmləşdirir: “Qıpçaqlar Kimək dövləti tərkibində yer almış bir türk boyu idi. Onlar kuman-qanqlı türk boyları ilə birlikdə öz bəyliklərini təşkil etməyə XI əsrin ortalarından etibarən başlamışdılar. Bu dövrdə Monqolustanda yaşayan qun-qayı türkləri şərqdən gələn kitanların təzyiqi altında qərbə doğru hərəkət etdilər, Kimək dövlətinə son verib onun əlindəki İrtış və Şərqi Qazaxıstan torpaqlarını aldılar. Bundan sonra kiməklər arasında yer alan qıpçaqlar Xarəzm sərhədlərinə qədər irəlilədilər”. D.Kıdırəli və Q.Babayarov Kimək dövlətində hakimiyyətin qıpçaqlara keçmə səbəbini bu dövlətin zəifləməsi ilə izah edirlər: “Nəticədə XI əsrdə Avrasiya çöllərində, əsasən müasir Qazaxıstan torpaqlarında Qıpçaq dövləti yaranır və hakimiyyətini XIII əsrədək davam etdirir”.

•Mikayıl və İsrail (Arslan Yabğunun rəsmi adı) oğulları, eləcə də onların tərəfdarları arasında ədavət davam etmiş, vaxtaşırı özünü büruzə vermişdir.

Qeyd olunduğu kimi, X əsrin ikinci yarısında qıpçaq birliyinin dağılması ilə bu birliyə aid boylar əsrin sonlarında Oğuz çölünü və Seyhunun aşağı yataqlarını ələ keçirmiş, qonşuları oğuzlara ciddi təzyiqlər göstərmiş və onları yurdlarını tərk edib geri çəkilmək məcburiyyətində qoymuşdular. Bu proseslər nəticəsində Oğuz Yabğu dövləti süquta uğramışdı (R.Gənc, Z. Qorxmaz, N.Nəsibli və b.). Lakin bu iki türk birliyi arasında ixtilaf bununla bitməmişdi. Oğuz-qıpçaq müharibələri üzərində ətraflı dayanan Ə.Nəcəf Aral çölü və Manqışlaq çevrəsinə sahib olmaq uğrunda Üst-Yurd bölgəsində başlanan bu qarşıdurmanın yüz ildən artıq davam etdiyini yazır. Onun fikrincə, həmin müddətdə qıpçaqların Xarəzmin yuxarı hissəsində Səlcuqilər, daha sonra da Xarəzmşah Anuştəginlərlə “şiddətli” vuruşmaları nəticəsində qıpçaq-oğuz münasibətləri etnik düşmənçilik həddinə çatmışdır. Qıpçaq boyları digər istiqamətlərdə də uğurlu axınlar keçirmişdir. Müəllifin yazdığına görə, “1055-ci ildə qıpçaqlar Şərqi Avropaya girdilər. 1061-ci ildə isə rus knyazlıqlarına qarşı ilk hücumlarını etdilər... 1091-ci ildə Şimali Qara dəniz bölgəsinin ən böyük dövləti olan peçeneqləri məğlub edib, bütün Şərqi Avropanın cənubunu əllərinə keçirdilər. Onlar buradakı digər türk boylarını da öz cərgələri arasına alıb rus knyazlıqlarını vassallarına çevirdilər. Qıpçaqlar Bizansla yaxşı əlaqələr təsis etdilər və bu sayədə Macarıstan ovalarına qədər ərazinin idarəsini əllərinə keçirdilər. Qıpçaqlar 1090-1110-cu illəri arasında ən parlaq dövrlərini yaşadılar. Onlar, peçeneqler kimi mərkəzi bir dövlət qurmayıb, boylar ittifaqı meydana gətirmişdilər”. E.Məmmədov isə Səlcuqilər haqqında tədqiqatında Sultan Toğrulun 1060-cı illərdə apardığı kampaniya zamanı qıpçaqların bir qismini hakimiyyəti altına ala bildiyini qeyd edir.   

•Aral çölü və Manqışlaq çevrəsinə sahib olmaq uğrunda Üst-Yurd bölgəsində başlanan Oğuz-qıpçaq qarşıdurması yüz ildən artıq davam etdir. Bu müddətdə qıpçaqların Xarəzmin yuxarı hissəsində Səlcuqilər, daha sonra da Xarəzmşah Anuştəginlərlə “şiddətli” vuruşmaları nəticəsində qıpçaq-oğuz münasibətləri etnik düşmənçilik həddinə çatmışdır.

Məlum olduğu kimi, XI əsrdə qıpçaqların Kubana qədər irəliləmələri və öğuzları Aral-Xəzər dənizi bölgəsindən sıxışdırıb çıxarmalarından sonra “Mafedatül-ğuzz” (yaxud “Mafazatül-Ğuziyyə”), yəni oğuz çölü artıq “Dəşti-qıpçaq” (qıpçaq çölü) adlanmağa başlamışdır. N.Nəsiblinin yazdığına görə, bu dövrdən “oğuzlar iki yerə bölünür və bir qismi şimala köç edib indiki tatarların (Kazan və Krım tatarlarının və bəzi bölgə xalqlarının) ataları olur, digər hissəsi isə Səlcuq bəyin öndərliyində cənuba enərək, İslamı qəbul edir və müsəlman ordularının xidmətinə girirlər”.

SƏLCUQİ OĞUZLARIN İSLAM DİNİNİ QƏBUL ETMƏSİ

İslam dininin qəbul edilməsi oğuzların tarixində ən mühüm hadisələrdən biri və kəskin dönüş nöqtəsi olub, oğuz dünyagörüşünü yenidən mayalandıraraq onların mədəni-ictimai inkişafında yeni bir mərhələnin əsasını qoymuşdur. Bu hadisə, bildiyimiz kimi, Səlcuq bəy və boylarının Yassı (indiki Türküstan şəhəri) həndəvərindən Cəndə köçməsindən (960-985) sonrakı dövrə təsadüf edir. XI əsrdə artıq oturaq həyat tərzi keçirən oğuzlar arasında İslamın geniş yayıldığını görürük. İ.Qəfəsoğlu oğuzların İslam dininə keçmə prosesindən söz açarkən başlanğıc mərhələdə ətraf ictimai mühit amilini önə sürür. Onun tarixi vəsiqələr əsasında yazdığına görə, Yenikənddən o qədər də uzaq olmayan, Sırdəryanın sol sahilində, türklərlə müsəlman ölkələri arasında sərhəd xətti üzərində yerləşən Cənddə Mavəraünnəhrdən köçmüş müsəlmanlar yaşayırdı. Artıq VIII-IX əsrlərdə Mavəraünnəhrdən, habelə Fərqanə və Daşkənddən ihtida etmiş (İslamı qəbul etmiş) türklərin ailələr şəklində ətraf ərazilərə, müxtəlif şəhərlərə, hətta Xilafətin paytaxtına köçüb yerləşdikləri məlumdur. Əlbəttə ki, əhalisinin böyük hissəsi türklərdən ibarət olan, türk əşirətlərinin İslamı qəbul etməsi davamlı, arasıkəsilməz bir prosesə çevrilən Mavəraünnəhrdə rahat yaşamaq üçün ihtida etmək zəruri şərt idi. Səlcuq bəyin yerləşdikləri yeni çevrədə formalaşmış sosial-siyasi şəraiti düzgün qiymətləndirdiyini, Buxara və Xarəzmdən çağırdığı din adamlarının iştirakı ilə özünə bağlı oğuzlarla birlikdə müsəlman dinini qəbul etdiyini vurğulayan İ.Qəfəsoğlunun fikrincə, “Oğuzların Xorasana yerləşmələri türk-İslam dövlət və cəmiyyətinin təşəkkülündə həqiqətən də ən təsirli hadisədir”. Xorasan, bildiyimiz kimi, türk arealında ən qədim İslam mərkəzlərindən biri idi. Mənbələrdə bildirildiyinə görə, hələ 675-680-ci illərdə Xorasan valisinin qoşununda 2 min türk oxçusu vardı, Əbu Müslim (718/719-755) hərəkatında türk əsilli hərbçilər fəal iştirak etmişdilər.

İslamdan əvvəl bozqır türk cəmiyyətlərində təbiət qüvvələrinə (animizm, totemizm və s.) və ruhun ölməzliyinə inam, atalar kultu kimi əski etiqad ünsürlərinə rast gəlsək də, onların “əsl dini Göy Tanrı dini idi. Bu inanc sistemində Tanqri/Tenqri (Tanrı) ən yüksək varlıq olaraq etiqadın mərkəzində yer almışdı və yaradıcı qüvvə, tam iqtidar sahibi sayılırdı. Eyni zamanda səmavi mahiyyət kəsb edib, əksər hallarda “Göy Tanrı” adlandırılırdı” (İ.Qəfəsoğlu). Göründüyü kimi, bütpərəstlərdən fərqli olaraq tanrıçı türklərin tək Tanrıya sitayiş etmələri, axirətə və ruhun ölməzliyinə inanmaları, hələ qədim zamanlardan Göy Tanrıya qurbanlar vermələri, dəfn adətləri və s. İslami baxışlarla uzlaşırdı. Eyni zamanda İslamın təlqin etdiyi əxlaqi davranışlarla qədim türk törəsi və alplıq (igidlik, ərənlik) anlayışları, xüsusilə fütuhat və cihad məfkurəsi xətti üzərində də paralellik aparmaq mümkündür. Təsadüfi deyil ki, sonralar Aşıq Paşa (1271/72-1332) “Qəribnamə”sində “Orta Asiya türklərinə xas qəhrəmanlıq ənənələrinə bağlı alplar” haqqında artıq qazilər kimi söz açır, onları eyniləşdirir, “alp” və “qazi” anlayışları arasında birbaşa ardıcıllıq və davamlılıq əlaqəsinə işarə edir. X.İnalcığın qənaətinə əsasən, hətta “qəzanın dini-İslami xarakteri qənimət prinsipini də istisna etmirdi. Qazi üçün qənimət (doyum)- dini mükafatdır. Osmanlı mənaqibnamələrində qəza və qənimətin halallığı xüsusi vurğulanır”. Əksər tədqiqatçıların fikrincə, türk əsaslı cahan hakimiyyəti məfkurəsi ilə İslam əsaslı qəza və cihad düşüncəsinin qovuşması sonrakı oğuz fəthlərinin ideoloji təməlində durmuşdur.

•Yenikənddən o qədər də uzaq olmayan, Sırdəryanın sol sahilində, türklərlə müsəlman ölkələri arasında sərhəd xətti üzərində yerləşən Cənddə Mavəraünnəhrdən köçmüş müsəlmanlar yaşayırdı. Artıq VIII-IX əsrlərdə  buradan, habelə Fərqanə və Daşkənddən ihtida etmiş (İslamı qəbul etmiş) türklərin ailələr şəklində ətraf ərazilərə, müxtəlif şəhərlərə, hətta Xilafətin paytaxtına köçüb yerləşdikləri məlumdur. Əlbəttə ki, əhalisinin böyük hissəsi türklərdən ibarət olan, türk əşirətlərinin İslamı qəbul etməsi davamlı, arasıkəsilməz bir prosesə çevrilən Mavəraünnəhrdə rahat yaşamaq üçün ihtida etmək zəruri şərt idi.

Türk alplarının döyüş və hərbi idarəçilik məharəti ərəb  xəlifələrinin də diqqətindən yayınmamışdı. Məlum olduğu kimi, Abbasilərin hakimiyyətə gəlişi ilə Xilafətdə ərəb olmayan müsəlmanlara da müxtəlif hərbi və inzibati vəzifələr verilməyə başlamışdı. Xəlifə Əl-Mənsurun (754-775) onlara təhsildarlıq, valilik, haciblik kimi işlərlə birlikdə ordu rəhbərliyində yüksək vəzifələr tapşırmışdır. Əl-Məmun (813-833) dövründə türklərdən ibarət xüsusi mühafizə birliklərinin təşkilinə başlanmış, Əl-Mötəsim (833-842) isə ilk türk xassə birliyi yaratmış, bu birliyi özü ilə Bağdadın şimalında, Dəclə çayı sahillərində inşa etdirdiyi yeni paytaxt Samirəyə aparmışdı. Sonrakı xəlifələrdən Əl-Vasiq (ölümü 849) və Əl-Mütəvəkkilin (ölümü 861) səltənət dövrlərində ordunun idarəçiliyi artıq Kiçik Buğa, Vasif, Hakanoğlu Fəth kimi türk bəylərinin əlinə keçmişdi. IX əsrdə Misir valilərinin arasında da türkləri görə bilirik. Hətta bunlardan ikisi (Tolunilər və Akçidilər/İhşidilər) qısa müddətə də olsa, öz müstəqilliklərini elan etmişdilər. İ.Qəfəsoğlunun yazdığına görə, İslam Xilafətində ilk türk xanədanlığı olan Tolunilər dövləti (875-905) oğuz türklərindən Tolunun oğlu Əhməd tərəfindən qurulmuşdu. O, qısa müddətdə Şam, Hələb, Antakya şəhərlərini, demək olar, Suriya ərazilərini tamamilə öz idarəçiliyinə keçirə bilmişdir. Ə.Çay isə bundan sonra başqa bir türk komandanı Toğaçoğlu Məhəmmədin ihşidi xanədanını qurduğunu və bu xanədanın 935-969-cu illər arasında bölgəyə hakim olduğunu göstərir.            

Səlcuqilərin müsəlmanlaşma mövzusundan bəhs edərkən bir xüsusu da  mütləq diqqətə almalıyıq: Səlcuq bəy və ona bağlı boyların müsəlmanlaşması hələ bütün oğuzların İslamı qəbul etməsi demək deyil və  oğuzların öz dinlərindən asanlıqla döndüklərini düşünmək də düz olmaz. Ərəb mənbələri hələ 838-840-cı illərdə Abbasilərin Xorasan valisi Abdullah bin Tahirin (828-844) bölgəyə ilk yürüşü zamanı oğuzlarla qarşılaşdığını və qalib gəlib minə qədər əsir götürsə də, onları dinlərindən döndərə bilmədiyini xəbər verir. Məlum olduğu kimi, hər bir müsəlmanın və müsəlman dövlətinin yerinə yetirilməsi vacib sayılan öhdəliklərindən biri və ən başlıcası öz dinini yaymaq (“cihad” anlayışı) idi. Odur ki, bölgədə oğuzların müsəlmanlaşdırılması cəhdləri ilk İslam dövlətlərinin yaranması ilə, demək olar, eyni vaxtda başlamışdı. Bu hərəkatın genişlənməsində Samanilər (819-999) xüsusi fəallıq göstərmiş, Əmir İsmayıl ibn Əhməd (892-907) hakimiyyətə gələn kimi oğuzları İslam ihtida etdirmək məqsədi ilə səfərə çıxmış, onları ağır bir məğlubiyyətə uğratmış, amma o da məqsədinə çata bilməmişdi.

Qaraxanilər də oğuzlara İslamı qəbul etdirmək məqsədi ilə çox səy göstəmişlər. Qeyd olunduğu kimi IX əsrdə Misirdə ayrı-ayrı türk (oğuz!) əsilli hərbi aristokratiya nümayəndələri öz xanədanlıqları qursalar da, Toluni və İhdişi dövlətləri ərazi və əhalisinə görə türk tarixinin hadisəsi sayıla bilməz. Odur ki, İslamın Türküstanda və kütləvi şəklində yayıldığı, dövlət dini səviyyəsində rəsmiləşdirildiyi ilk türk-İslam dövləti haqlı olaraq Qaraxanilər hesab edilir. Bu dövlət qədim bozqır dövlət ənənəsinə əsasən iki hissəyə ayrılmışdı. Şərq hissəsinin hakimi Arslan Qara Xaqan nəzəri olaraq bütün Qaraxanilərin hökmdarı sayılırdı. Qərb Qaraxanilərinin hakimi Tabğac Satuk Buğra xan isə X əsrin əvvəllərində İslamiyyəti qəbul etmiş və özünə Əbdülkərim adını götürmüş, bunun əleyhinə çıxan əmisi ilə döyüşə girib onu taxtından salmışdı. O, dövləti birləşdirmək və bütün qaraxaniləri müsəlmanlaşdırmaq istəsə də buna müyəssər olmadı və Böyük Qaraxani taxtı uğrunda mübarizə əsnasında dünyasını dəyişdi (955). Oğlu Musa (Baytaş) isə müsəlman könüllülərin gücü ilə Şərq xaqanı Arslan xanı məğlub etdi və Qaraxani hakimiyyətini tam şəkildə əlinə keçirib atasının arzusunu gerçəkləşdirdi. Ə.Mercilin fikrincə, “bundan sonra İslam dininin türklər arasında yayılması artıq cihad mahiyyəti alır. Musa zamanında qonşu ölkələrə də cihad edilir”. Xatırladaq ki, Oğuz Yabğuluqları qərbdən Qaraxanilər ilə həmsərhəd idi.

•Səlcuq bəy və ona bağlı boyların müsəlmanlaşması hələ bütün oğuzların İslamı qəbul etməsi demək deyil və  oğuzların öz dinlərindən asanlıqla döndüklərini düşünmək də düz olmaz.

Aydındır ki, belə bir şəraitdə qonşu türk dövlətləri arasında münasibətlərin formalaşmasında din faktorunun rol oynamaması, sadəcə, mümkün deyildi. Bölgədə gedən hərbi-siyasi və dini proseslərin bir-biri ilə sıx çulğaşması təbii bir zərurət halını almışdı. Misal üçün,- yuxarıda da qeyd etmişdik- 1001-1002-ci illərdə Samani şahzadəsi Əbu İbrahim (Müntəsir) Mavəraünnəhri Qaraxanilərdən geri almaq üçün Oğuz Yabğusu (Arslan Yabğu?) ilə ittifaq bağlamış və bəzi mənbələrin məlumatına görə, nəticədə Yabğu öz boyları ilə müsəlmanlığı qəbul etmişdi. Bu hesabla, oğuz boyları (əgər Arslan Yabğu ehtimalı doğrudursa, səlcuqilər) arasında İslamı icma şəklində ilk qəbul edənlər  onlar sayılmalıdır. Ümumiyyətlə, bu dövrün hadisələrini izlərkən hərbi-siyasi və dini faktorlardan hansının əsas, hansının törəmə olduğunu asanlıqla müəyyən etmək olmur. Odur ki, analoji hadisələrdən danışarkən bu faktorlar ayrılıqda deyil, küll halında nəzərdən keçirilməlidir.

İslamı qəbul edən türk dövlətlərinin ən azından, ilk mərhələlərdə hələ “tam bir müsəlman dövləti olmadığı” barədə məlum qənaətləri də xatırlatmadan keçmək olmaz. Bu qənaətlərin kökündə tanrıçı türklərin yaşayış tərzi, dünyagörüşü, həyati dəyərləri və s. dayanır. Həmin dövlətlərə, İ.Qəfəsoğlunun dəqiq ifadə etdiyi kimi, “İslam dininin hakim olduğu ölkələrdə kök salmış “mədəniyyət çevrəsi” dəyərləri ilə bozkır türklərinin siyasi, sosial, hüquqi örf və adətlərinin bir-biri ilə qaynayıb-qarışdığı özünəməxsus xarakterə malik təşəkküllər” kimi baxmalıyıq. Qaraxani, Səlcuqi, Xarəzmşahlar kimi ilk türk-İslam dövlətlərində məşruluğun (legitimliyin) rəsmi qaynağı, ola bilsin ki, İslam dini sayılırdı, lakin bu dövlətlərdə hökmranlıq təsisatının başlıca olaraq “bozqır elinin məşruiyyət prinsipinə əsaslandığı” da faktdır. Adətən, bu faktın dəlili kimi Yusuf Xas Hacib Balasaqunlunun (təqr. 1017-1077) “Kutadgu-biliq” (“Şah şöhrətinin hikməti”; bəzən “Səadət biliyi” və ya qısa şəkildə “Hakimiyyət kitabı” kimi də tərcümə olunur) adlı məşhur siyasət kitabı göstərilir.

Məlum olduğu kimi, Yusuf Xas Hacib məsnəvi formasında yazdığı 6645 beytdən ibarət “Kutadgu-biliq”i Kaşğarda Şərqi Qaraxani hökmdarı Tabğac Satuk Buğra Qara xan üçün qələmə almış və ona təqdim etmişdir. Qaraxanilər bu dövrdə İslam mədəniyyəti dairəsinə daxil olsalar da, öz köklərindən hələ çox da uzaqlaşmamış, yüksək uyğur mədəniyyətinə bağlılıqlarını saxlamışdılar. Qarşısına hökmdar üçün onun öz dilində ("Xaqaniyyə” və ya Qaraxani türkcəsində) mənzum siyasətnamə yazmaq məqsədi qoymuş Yusuf Xas Hacib bir tərəfdən sinkretik səciyyəli milli-məhəlli ictimai görüşləri əks etdirməli, digər tərəfdən isə əsərdə təlqin olunan dövlətçilik anlayışı, siyasi etiket və əxlaq qaydalarının təbliğində müəllifin hakim Hind-İran qaynaqlarına əsaslandığı şübhə doğurmamalı idi. Belə ki, əsərin hökmdarlara dövlət idarəçilyinin əsaslarını öyrətmək üçün yazılan “Əndərznamə” və “Pəndnamə” kimi didaktik örnəklərlə uzlaşması həm dini-İslami vacibət, həm də janrın tələbi kimi aktuallıq daşıyırdı. Çünki İslam aləmində dövlətçilik təlimləri Sasani ənənələri ruhunda “ədəbül-müluk”, “ayinül-məmləkə” adlandırılan və hakimiyyət, idarəçilik sənətindən bəhs edən bu tipli kitabların təsiri altında formalaşmışdı. Elə buna görə də “Quran-kərim” və hədislərə istinad olunmasa, İslamın şəriət və digər dini-hüquqi müəssisələrindən söz açılmasa, təbəələrdən müsəlman ümməti kimi deyil, bir türk icması kimi danışılsa belə X.İnalcığın haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “”Kutadgu-biliq” başdan-başa İslam ruhunda yazılmışdı”. Amma bununla belə məsnəvinin klassik siyasətnamə və nəsihətnamələrlə müqayisəli təhlilinə həsr etdiyi irihəcmli məqaləsində görkəmli tarixçi ortaya prinsipial fərqlər çıxarmış və Yusuf Xas Hacibin öz əsərində türk törəsindən, türk hakimiyyət anlayışından bəhrələndiyini də faktlar əsasında isbatlaya bilmişdir.

•Qaraxani, Səlcuqi, Xarəzmşahlar kimi ilk türk-İslam dövlətlərində məşruluğun (legitimliyin) rəsmi qaynağı, ola bilsin ki, İslam dini sayılırdı, lakin bu dövlətlərdə hökmranlıq təsisatının başlıca olaraq “bozqır elinin məşruiyyət prinsipinə əsaslandığı” da faktdır.

Məqalədə deyilir: “Əski Hind-İran təliminə görə, dövlət hökmdarın qüdrət və qüvvətindən başqa bir şey deyildir. Hökmdarın mütləq iradəsi hər şeyin, hətta qanunun da fövqündə durur. Siyasət isə bu hökmranlığı qorumaq, möhkəmləndirmək elmi sayılır. Siyasətnamələrin əksəriyyəti padşahlara hökmranlıq vasitələri olan qoşunu və pulu xalqı narazı salmayacaq bir şəkildə idarə etmək üsullarını aşılayır”. “Kutadgu-biliq”in (yəni, Qaraxanilərin və ümumiyyətlə, türklərin) hakimiyyət məntiqini isə X.İnalcıq belə ifadə edir: “Hakimiyyət, törədən ayrılıqda götürülmür. Hökmdar səltənətini və xalqını iki təməl üzərində təşkilatlandırır. Bir səltənəti iki şey var edir: hikmət və törə”. Beləliklə, Yusuf Xas Hacibin siyasi legitimlik mənbəyi kimi törəyə və qanuna üstünlük verməsi X.İnalcığın fikrincə, “Kutadgu-biliq”in qədim türk baxışlarından qaynaqlanan başlıca özəlliyi və Qaraxani mədəniyyətinin ümumtürk kontekstinə bağlılığının əsas təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir.  

Mətləbdən uzaqlaşmadan qeyd edək ki, törə vasitəsilə çoxdan qanuniləşdirilmiş, belə demək mümkünsə, “qüvvədə olan”, lakin şəriət hökmləri ilə ziddiyyət və əkslik təşkil edən örf və adətlər ictimai həyatın geniş spektrini tənzimləyən “ammə hüququ” sahəsində də az deyildi. Misal üçün, şəriətdə qadına münasibətlə köçəri türk boylarında onun tutduğu sosial mövqe zəmin-asiman fərqlidir. Minlərlə kilometrlik köçlər zamanı bütün ailə ilə birlikdə yeni yurd qurmaq, bu yolda qarşıya çıxan maneələri kişilərlə çiyin-çiyinə aşmaq, lazım gələndə rəqiblərlə döyüşmək məcburiyyətində qalan köçəri qadınların azad və döyüşkən ruhda tərbiyə alması və icmanın tamhüquqlu üzvü olması türk-İslam dövlətlərinin həyat tərzindən irəli gələn “özəl əlamət”lərindəndir.  Fərqi görmək üçün üçün Nizamülmülkün qadına münasibətini xatırlamaq, zənnimizcə, yetərlidir. Onun fikrincə, qadınların ağlı kamil deyil və onlar nəslin davam etdirilməsi üçün yaradılmışlar. Şah arvadlarının əmrləri həqiqətə müğayir olur və bu fərmanlardan hökmdarın şövkətinə, əhalinin malına, dinə və dövlətə ziyan dəyə bilər. Halbuki türk təfəkkürü hələ qədim dövrlərdən bu münasibəti rədd etmişdir. Orxon yazılarında təkcə Kağanın deyil, onun “katun”unun da taxta Tanrının lütfü ilə gətirildiyi bildirilir: “Atam kağan ilə anam xatunu taxta Tanrı oturtdu”. Oğuz törəsinə görə bəy xatunu tayfa iyerarxiyasında, dövlət təşkilatlanmasında ikinci pillədə qərar tutur və zəruri hallarda ərini əvəz edir.

•Yusuf Xas Hacibin siyasi legitimlik mənbəyi kimi törəyə və qanuna üstünlük verməsi “Kutadgu-biliq”in qədim türk baxışlarından qaynaqlanan başlıca özəlliyi və Qaraxani mədəniyyətinin ümumtürk kontekstinə bağlılığının əsas təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir.

Beləliklə, X-XI, hətta sonrakı əsrlərdə də söhbət İslamlaşmanın yalnız başlanğıc mərhələsindən gedə bilər. Dini qanun və ehkamların cəmiyyət miqyasında oturuşmasından danışmaq isə hələ çox erkən və çətindir. Eyni zamanda bir çox oba və oymaqlarda (xüsusən köçəri mühitində) İslam cilası altında qədim inanclara etiqad olunduğu da məlumdur və bütün bu gerçəklikləri  görməzliyə vurmaq mümkün deyil. 

N.MUSTAFA