(I yazı)

İLK TANIŞLIQ ÜÇÜN BİR NEÇƏ MÜLAHİZƏ

Dünyanı cənginə alan qloballaşma gün keçdikcə bəşəriyyəti yeni-yeni çağırışlar qarşısında qoyur. Dünənə qədər qarşıda bioloji müxtəlifliyin qorunması, ekoloji balansın saxlanılması vəzifəsi dayanırdı. Bu gün artıq insanlığın ən dəyərli sərvətlərindən olan etnik müxtəlifliyin, etno-mədəni identikliyin mühafizəsi də ciddi aktuallıq qazanmaqdadır. İnsan həyatının, məişətin, gündəlik vərdişlərin, davranış modellərinin unifikasiyası (eyniləşməsi) etnik özəllikləri, düşüncə və baxış unikallığını sınağa çəkir, populyasiyalar arasında özünəməxsus fərqlər silinir, milli-sosial psixologiya, idrak və özünüdərk mexanizmləri aşınır, sürətlə yuyulub əriyir. Harda yaşamasından və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bəşər övladı özünü müasir sivilizasiya və urbanizasiyanın yetirməsi və daşıyıcısı kimi hiss etməyə başlayır. “Postmodern insan”, “dünya vətəndaşı” standartlarına cavab vermək, məişətdə, ailədə, ictimai həyatda dəbyaradıcı şablon və klişelərə uyğunlaşmaq orta statistik kütlənin kredosuna, amalına çevrilir.

Doğrudur, milli təfəkkür sərhədlərinin pozulması halları ilə nisbətdə milli kimliklərin təcavüzə uğraması halları hələ tas-tamam kütləviləşməyib, amma etnik iqlimin dəyişmə tendensiyası göz qabağındadır. Etnoqrafik xüsusiyyətlərin yalnız ekzotika təzahürü kimi maraq doğurduğu belə bir təhlükəli şəraitdə xalqların öz mədəni-mənəvi irsinə, dəyərlər sisteminə, ilk növbədə isə tarixinə sıx bağlanması, sahib çıxması müstəsna önəm daşıyır. Tarix, milli kimliyin ən etibarlı sığınacağıdır; eyni zamanda həm onun formalaşma mühitinin ümdə şərti, həm də müasir qoruyucu sipəri kimi çıxış edir. Sirr deyil ki, özünü, valideynlərini, yeddi arxa dönənini tanıyan toplumların xarici təsirlərə müqavimət qüvvəsi daha böyük olur. Bu mənada etnik əcdadlarımızı, babalarımızı, atalarımızı, qardaşlarımızı və dolayısı ilə özümüzü tanımaqda şəksiz istinadgahımız olan tarix sadəcə keçmişə aid əfsanə, rəvayət və hadisələr məcmusu olmayıb, bugünkü ziddiyyətli dünyada real güc mənbəyimizdir. Türk Dövlətləri Birliyinin təsis olunması, qardaş xalqlarımız arasında siyasi-mədəni əlaqələrin dərinləşdirilməsi bu cəhətdən əlamətdar hadisədir. Ümumtürk tarixinin araşdırılması ön plana keçib, prioritet qazanıb, bu yöndə ciddi və samballı işlər başlanıb. Ən böyük naqislik isə tarixin geniş kütlələrə çatdırılması sahəsindədir. Keçmişimizə marağın azalması da etnik nihilizm və özgələşmə meylləri ilə birbaşa bağlıdır. Biz tarixin milli-praqmatik əhəmiyyətini onun əsl varisi olan xalqa aşılaya bilməmişik və bu, əslində, tək türk xalqlarına aid deyil, universal-bəşəri nöqsandır. Tarix, elmi biliklər cərgəsinə daxil ediləndən sonra fizika, kimya, riyaziyyat kimi tədricən xalq həyatından qoparılıb və azsaylı mütəxəssislərin ixtiyarına buraxılıb. Onlar da bilərəkdən-bilməyərəkdən istədiklərini ediblər.

Dünyanı cənginə alan qloballaşma gün keçdikcə bəşəriyyəti yeni-yeni çağırışlar qarşısında qoyur. Dünənə qədər qarşımızda bioloji müxtəlifliyin qorunması, ekoloji balansın saxlanılması vəzifəsi dayanırdı. Bu gün artıq insanlığın ən dəyərli sərvətlərindən olan etnik müxtəlifliyin, etno-mədəni identikliyin mühafizəsi də ciddi aktuallıq qazanmaqdadır

Həddən artıq siyasiləşdirilməsi akademik tarixə inamı sarsıdıb. İlk növbədə bu inam bərpa olunmalıdır. Tarix: 1) ideoloji “qatqı”lardan təmizlənməli, 2) bugünkü real siyasətdən (realpolitic) ayrılmalı, onun aləti olmaqdan qurtulmalıdır. Tarix və müasir gerçəklik başqa-başqa realiyalardır və misal üçün, alman türkoloqu Gerhard Dörfer İranın 997-ci ildən 1925-ci ilə qədər, yəni təxminən min il ərzində türk hakimiyyəti altında olduğunu söyləyibsə, bu, tarixi faktın konstatasiyasından başqa bir şey deyil və kiminsə həmin fikri müasir geosiyasi proseslər müstəvisində sui-istifadə etməsinə görə Dörfer (tarixçi) məsuliyyət daşımır.

Özünü, valideynlərini, yeddi arxa dönənini tanıyan toplumların xarici təsirlərə müqavimət qüvvəsi daha böyük olur.

Tarix- yaddaşdır, sınaqdır, təcrübədir, dərsdir, gələcəyə gedən yolda ən etibarlı bələdçidir. Xalqları işğal altına almağın, əsarətdə saxlamağın, milli mənliyindən məhrum etməyin, özünə və doğmalarına yadlaşdırmağın ən məkrli yolu onların tarixini, keçmiş haqqında təsəvvürlərini saxtalaşdırmaqdan, genetik yaddaşı zədələməkdən, onları qan qardaşlarından ayırmaqdan, yalançı qardaşlar qondarmaqdan keçir. Çarizmin, sonra isə sovet rejiminin müstəmləkə siyasəti də məhz bu prinsiplərə əsaslanmış, türk-müsəlman xalqlarının mədəni-mənəvi birliyi inkar olunmuş, əvəzində onların əlahiddəliyi ideyası təbliğ edilmişdir. Türk-İslam  birliyinə rəxnə salmaq üçün kiçik, əhəmiyyətsiz fərqlərin şişirdilib mahiyyət göstəricisi kimi qələmə verilməsi, digər analoji təmayüllər  zaman keçdikcə qüvvətlənmiş və yazılmamış qanun halını almış, tarixi düşüncə tərzimiz təbii məhvərindən qoparılmış, beləliklə, bizi bir-birimizdən soyutmağa, aramızı pozmağa, qardaşlıq rəmzi olan keçmişimizi uydurma problemlər girdabına salmağa çalışmışlar. Odur ki, bu gün yabançı təzyiqlər qarşısında keçmiş sovet xalqları daha zəif, daha köməksiz durumdadır. Vaxt itirmədən tariximizin həqiqi daxili inkişaf qanunauyğunluqlarını üzə çıxarmalı, nicat yolumuzu kənar təsirlərdə yox, keçmişimizin həqiqətlərində axtarmalı, qardaşlıq ruhumuzdan güc almalıyıq. Bunun üçün isə, təkrar edirik, tarix tarixşünaslığın əsarətindən, dissertasiya və avtoreferatlar qəbristanlığından çıxarılıb onu yaradan və yaşadan xalqa qaytarılmalıdır. Yüz ildir ki, tarixi inhisara götürmüş tarixşünaslıq elmi onu ideoloji manipulyasiya alətinə çevirib, ondan öz sahibinə qarşı silah kimi istifadə edib. Tarixi həqiqətlərin xalqlardan gizlədilməsi 70 il ərzində “vahid sovet xalqı” nəzəriyyəsinə işləyib, bu gün isə etnik müxtəlifliyin silinməsi ideyasına qulluq eləyir. Halbuki tarix- tarixşünaslığın yalnız predmetidir, heç bir vəchlə “ata malı” deyil.

Bu gün biz sizinlə babalarımız oğuz-türkmənlərin şərəfli və eyni zamanda keşməkeşli ömür yolu haqqında maraqlı və uzun bir söhbətə başlayırıq.

Oğuzlar kimlərdir? İlk məskənləri hara, babaları kimlər olub? Tarix səhnəsinə harda, haçan çıxıblar? Haralara köç etmiş, hansı torpaqlarda kök atıb məskən salmışlar?

Hansı dövlətlərin təməlini qoymuş, yaratdıqları dövlətlərə çox vaxt niyə qənim kəsilmişlər? “Nifaq alması” nə olub?

“Oğuzçuluq ideologiyası”nın kökündə nələr durub? Niyə bütün oğuz ellərində hakim ideologiyaya çevrilə bilməyib?

Oğuz tayfa və dövlətləri eyni soydan gəldiklərini bilə-bilə nəyin davasını döyüb, nəyin ədavətini aparıblar?

Oğuzmənşəli xalqların diferesiallaşması nə vaxt və hansı şərtlər altında başlayıb, hansı istiqamətdə gedib? Bu ayrılmaların səbəb və nəticələri nə olub?..

Bu və başqa suallara cavab axtarmağa, babalarımızı tanımağa və tanıtmağa çalışacağıq. Amma əvvəlcə “tanışlıq” üçün mühüm saydığımız bir neçə məsələni aydınlaşdırmağa lüzum görürük.

Türkiyədə, Azərbaycanda, keçmiş Sovetlər İttifaqında, eləcə də digər ölkələrdə oğuz-türkmənlərin yetərincə araşdırılmadığını iddia etmək haqsızlıq olardı. Öyrənilməyinə öyrənilib, özü də kifayət qədər ətraflı öyrənilib. Amma əksər hallarda yaratdıqları, yaşatdıqları və yeri gələndə də dağıtdıqları dövlətlərin siyasi tarixinə illüstrasiya kimi öyrənilib. Yəni, hadisələrin mərkəzinə dövlətlərin siyasi tarixi yerləşdirilib, oğuzların özləri isə bu tarixin əsas iştirakçıları, hətta yaradıcıları olmalarına rəğmən, arxa plana keçirilib, onlara ikinci-üçüncü dərəcəli rollar ayrılıb. Hadisələr oğuzların fonunda yox, oğuzlar hadisələrin fonunda araşdırılıb. Türk irqinin bir böyük qolu kimi onların tarixi özəllikləri məxsusi tədqiqat predmetinə nadir hallarda çevrilib. Biz baxış bucağını bir qədər dəyişmək, dövlətlərin siyasi tarixinə oğuz-türkmənlərin istək və arzuları, əzəli inancları, məqsəd və məramları, dünyagörüşləri işığında baxmaq niyyətindəyik. Rəssamlıqda, fotoqrafiyada olduğu kimi, tarixin təfsirində də obyektin hansı nöqtədən görülməsi, yaxud çəkilməsi vacib məsələdir. Biz də tariximizdə baş vermiş siyasi proseslərə oğuzların həyati maraqları rakursundan fokuslanmaq istəyirik. Düşünürük ki, bu yol tariximizin daha aydın təsvir və şərh edilməsi üçün məqsədyönlü olacaq. 

Biz tarixşünaslığın mövcud nailiyyətlərindən qətiyyən imtina etmir, tarixi “yenidən yazmağa” yox, necə deyərlər, “yenidən oxumağa” cəhd edirik. Biləsiniz ki, deyəcəyimiz nə varsa, mövcud qaynaqlarla birlikdə tarixçi tədqiqatlarından, tarixçı yozumlardan mayalanır. Bəli, biz də hamıya məlum olan xronikalara əsaslanırıq. Amma hadisələrin təsviri konkret şəraitdə oğuzların davranış səbəblərinin açıqlanmasına nə qədər imkan verirsə, yalnız o dərəcədə! Başqa sözlə, oğuz dövlətlərinin siyasi tarixi bu yazının araşdırma obyekti deyil. Məramımız oğuz-türkmənlərin dövlətçilik fəlsəfəsini, ideal dövlət haqqında təsəvvürlər kompleksini və bunun tarixi hadisələrə proyeksiya vektorlarını açıb-göstərmək, oğuzçuluq ideologiyasının təməl prinsiplərinə aydınlıq gətirməkdir. 

Bu gün biz sizinlə babalarımız oğuz-türkmənlərin şərəfli və eyni zamanda keşməkeşli ömür yolu haqqında maraqlı və uzun bir söhbətə başlayırıq. Oğuzlar kimlərdir? İlk məskənləri hara, babaları kimlər olub? Tarix səhnəsinə harda, haçan çıxıblar? Haralara köç etmiş, hansı torpaqlarda kök atıb məskən salmışlar?

 “Tarix təkrarlardan ibarətdir”,- deyirlər. Bu ifadə daha çox məcazi mənada, insan cəmiyyətlərinin öz tarixi dərslərindən ibrət götürmədiyini bildirmək üçün işlədilir. Oğuz-türkmənlər tarix uzunu həyati tələbatlarını ödəyə biləcək bir dövlət qurmaq arzusu ilə yaşamış, yayıldıqları nəhəng coğrafiya boyunca bu diləklə neçə-neçə dövlətin təməlini qoymuş, neçə-neçə xanədanı hakimiyyətə gətirmiş, hər dəfə təxminən eyni səbəblər ucundan məyusluğa düçar olmuş, amma yenə qayələrindən əl götürməmiş, hər dəfə yeni fütuhatlar ardınca qoşmuşlar...

Tarixin təkrarlardan ibarət olması fikri elə hərfi anlamda da özünü doğruldur: zaman və məkanca bir-birlərindən xeyli uzaq olmalarına baxmayaraq, qohum xalqların oxşar tarixi situasiyalarda eyni və ya analoji reaktivlik göstərməsi mənasında. Keçmişimizə eyni bir müstəvidə nəzər yetirdikcə, xalqlarımızın əksər tarixi çağırışları təxminən eyni cür cavablandırdıqları açıq-aşkar görünür...

Burada, əlbəttə ki, başqa təsirlər də istisna deyil, amma hər iki halda başlıca səbəb, heç şübhəsiz, həyat tərzinin eyniliyidir. Eyni kökə bağlı olub, oxşar coğrafi-sosial mühitlərdə yaşayan insan qruplarının təbiət və cəmiyyət hadisələrinə oxşar reaksiyalar verməsindən daha təbii bir şey ola bilməz. Bəzən həyat tərzi deyəndə qeyri-real, daha çox obrazlı və mücərrəd bir anlayış düşünülür. Həqiqətdə isə bu, tamamilə real məfhum olub, coğrafi, sosial, dini-idraki və b. amilləri ehtiva edir.  Yəni, həyat tərzi bazisdir, mütləq təyinedicidir. İnsanın təbiət qüvvələrinə hakim olmadığı qədim çağlardan başlayaraq, onun hansı coğrafi arealda məskunlaşması, birgəyaşayış prinsipləri, məişət həyatının xüsusiyyətləri, qonşularla münasibət meyarları, inancları, kainat və insan haqqında təsəvvürləri və  bunlara bənzər yüzlərlə başqa komponent küll halında qovuşub qaynaşaraq ayrı-ayrı qrupların düşüncə, davranış və yaşayış üsullarını formalaşdırır, xalqların başlıca özünəməxsusluğu olan mədəniyyətlərin təşəkkülünə həlledici təsir göstərir. Stereotiplər, adətlər, vərdişlər, arxetiplər, reaktivliyin məxsusi cizgiləri, dünyanın “biz” və “onlar” (özümüz və özgələr) arasında bölünmə mexanizmi, başlıca əxlaqi meyarlar, digər sosio-mədəni özəlliklər... göydən düşmür, təsadüflərdən yox, həyat tərzinin insan şüurunda inikasından yaranır. Elə buna görə də əsrlərcə sıradan çıxmır, millətlərin dəyişməz yol yoldaşı olur, onların istiqamətverici inkişaf təsirlərini müəyyənləşdirir. Cəmiyyətlər heç də qarşılaşdıqları bütün təmayülləri mənimsəmir, yalnız özlərinin həyat və düşüncə tərzinə, arxetipik baxışlarına uyğun olanları qəbul edir. Milli-mədəni yaddaşın müxtəlif elementləri çox zaman unudulmuş kimi görünsə də, kollektiv şüuraltıya keçərək, ən gözlənilməz hallarda zühur etmək “qabiliyyətinə malikdir”. Səbrlə vaxtını gözləyir, vədəsi çatanda mədəni varisliyi “pərdə arxasından” idarə və təmin edir. Misal: Qacar sarayında hakim olan rəsmi terminologiyaya diqqət yetirdikdə bir çox istilahların Göytürklərdən götürüldüyünü görmək çətin deyil. Ehtimal olunur ki, bu terminlər göytürklərdən uyğurlara, onlardan da Yabğulu oğuzlara və səlcuqilərə ötürülmüş, elxanilər-teymurilər-səfəvilər xətti ilə qacarlara yetişmişdir. Adıkeçən dövlətlərin bəzilərində həmin terminlərin işlədilməsinə dair əlimizdə dəlil-sübut olmasa belə, qacarlar nümunəsi varisliyin bütün bu dövrdə davam etdiyinə şübhə yeri qoymur, hətta bu ardıcıllığın məntiqini, bir növ, bərpa edir. 

Oğuz tayfa və dövlətləri eyni soydan gəldiklərini bilə-bilə nəyin davasını döyüb, nəyin ədavətini aparıblar?

Türk xalqlarının tarixi mədəni irsiyyətə əsaslanan bu cür irili-xırdalı təzahürlərlə doludur. O başqa məsələdir ki, varislik əlaqələri bəzən müstəqim şəkildə yox, siyasi hadisələrin daxili məzmunundan aşkarlanır. Bizi yan-yörəmizdəkilərdən ayıran belə hadisələrdən aşağıda  bol-bol söz açacağıq. Burada isə qeyd edək ki, ortaq keçmişimizə möhür vurmuş bu hadisələrin böyük bir qismi indiyədək düzgün şərh olunmayıb, daha doğrusu, məqsədli şəkildə təhrif edilib. Təməl dəyərlərimizi, davranış, düşüncə və həyat tərzimizi hədəf alıb, bizi, necə deyərlər, can evimizdən vurmağa çalışıblar. Zənnimizcə, hadisələrin təsvirinə keçməzdən əvvəl onların səbəbiyyət əlaqələrini açıqlayan bir neçə faktora nəzər yetirmək vacibdir.                

Ana vektorlardan biri köçərilik mövzusundan keçir. Özü də bu mövzu qədim türk sosial həyat standartlarının qəbilə-tayfa təsisatlarına uyğunlaşması ilə paralellik təşkil edir. Bunlar bir-birini doğuran və tamamlayan, deməli, həm də izah edən xüsuslardır. Tariximiz ən çox elə həmin paraleldə saxtalaşdırılıb,- desək, zərrəcə yanılmarıq. Köçərilik və tayfa institutlarını bilərəkdən ayırıb, hər biri ilə ayrı-ayrılıqda manipulyasiya ediblər. Təsadüfi deyil ki, köçərilik bugünə qədər bəşər övladına xas həyat fəaliyyətinin aşağı pilləsi kimi qələmə verilir. Halbuki bu təhqiramiz münasibət tarixin məğzini yanıltmaqdan başqa heç nəyə yaramır. Sovet tarixşünaslığında köçərilik və ibtidai ovçuluq qədim keçmişə malik bütün xalqların keçdiyi ilkin tarixi mərhələ hesab olunurdu. Onu qədim insanın salamat qalmaq strategiyasının komponentlərindən biri kimi  götürən həmin baxışlara əsasən, köçərilik arealı bəzən dağ və meşələr, bəzən dəniz və səhralar, bəzən adalar və “böyük çöl” landşaftı ilə əhatələnib. Aydın məsələdir ki, bu bölgüdə qədim türklərin (pratürklərin, ana türklərin) doğma arealı kimi böyük çöl göstərilir. Razılaşırıq. Amma guya tarixin sonrakı mərhələlərində insanlıq “ağıllanıb” oturaq həyat tərzinə keçib, keçməyənlər isə ictimai inkişafdan geri qalıbmış. Həmin  məntiqlə türklər də özlərini sivil təkamül proseslərindən təcrid edən etnik qruplar kimi qələmə verilib. Bax, bu, kökündən səhv və zərərli iddiadır. Zira babalarımızın  qüdrətli imperiyalar, möhtəşəm (meqa-) polislər, təkrarsız mədəni abidələr yaratdıqları son orta əsrlərdə belə “öz mental landşaftları” (Həsən Quliyev) daxilində- böyük çöldə kütləvi şəkildə köçəri həyat tərzi keçirdikləri gizli deyil. Onu da deyək ki, sovet dövründə əksər tarixçilərimizin köçərilik mövzusuna ehtiyatla yanaşması, bəzən buna göz yumması, bəzən də səthi və ötəri toxunması elə həmin “barbar” yarlığından yaxa qurtarmaq istəyinin acı nəticəsidir. Sanki utanıblar, bu vacib məsələni görməzliyə vurmaq, üstündən adlamaq istəyiblər. Halbuki Frederik Starın təbirincə, Mərkəzi Asiya (bizə görə, bütün Avrasiya) tarixinin “səciyyəsini gəlişdirən köçərilik” heç də təkamülün aşağı pilləsi deyil, bəşər tarixinin oturaq həyat tərzi ilə eyni dərəcədə yaşamaq haqqı qazanmış qanunauyğun mərhələsidir. Qədim və orta əsrlər Avropasında həsəd doğurmuş, Starın “itirilmiş maarif” adlandırdığı nəhəng mədəni irs də çox cəhətdən bizim köçəri babalarımızın əvəzsiz mirasıdır. 

Oğuzmənşəli xalqların diferesiallaşması nə vaxt və hansı şərtlər altında başlayıb, hansı istiqamətdə gedib? Bu ayrılmaların səbəb və nəticələri nə olub?..

Həyat tərzi, qeyd etdiyimiz kimi, təsadüfi bir seçim olmayıb, insanın yaşayış və fəaliyyətinin onun məskunlaşdığı təbii mühitlə uyğunluq təşkil etməsinə, elmi dillə desək, izomorfluğuna əsaslanır. Köçərilik də insanlığa xas universal bir tarixi mərhələ kimi pratürklərin salamat qalmaq üçün zəruri izomorfizmi yayla, dağ, meşə, dəniz və ya adalıqlarda deyil, “munis bir təbii mühitdə”- böyük çöldə axtarmaları ilə şərtlənirdi. Bu mühit isə əkinçilik üçün yox, məhz atçılıq, heyvandarlıq üçün əlverişli idi və köçəri türklər də təbiidir ki, məhz bununla məşğul olurdular. “3500 illik həyatı bozqır coğrafi şərtləri içində keçən türklərin özünəməxsus bir mədəniyyət tipinə sahib olması təbii qarşılanmalıdır”,-deyən İbrahim Qəfəsoğlu xatırladır ki, türklər yalnız atçılıq və heyvandarlıqda deyil, həm də dəmirçilik işində böyük irəliləyişlərə nail olmuşlar. Haqlıdır. İndi gəlin, düşünək: bəyəm atçılıq, yaxud köçəri və ya yarımköçəri (pastoral) heyvandarlıq və dəmir emalı bəşər sivilizasiyasının inkişafına oturaq həyat tərzinin törəməsi olan əkinçilikdən azmı fayda verib? Əsla! Köçəri türklərin tədarük və istehsal etdikləri məhsulların, yaratdıqları innovasiyaların tarixi əhəmiyyəti ölçüyəgəlməzdir. Sualımızı bir qədər də vulqarlaşdıraq: söhbət bəşər övladının salamat qalmaq strategiyalarından gedirsə, köçərilərin bu ümumbəşəri qayəyə əkinçilər, sənətkarlar qədər töhfə vermələrinə zərrəcə şübhə varmı? Yoxdur və ola da bilməz. Bu halda köçəriliyi insan təkamülünün aşağı səviyyəsinə müncər edən psevdo-elmi baxışlara haqq qazandırmaq olarmı? Olmaz!

Bəyəm atçılıq, yaxud köçəri / yarımköçəri (pastoral) heyvandarlıq və dəmir emalı bəşər sivilizasiyasının inkişafına oturaq həyat tərzinin törəməsi olan əkinçilikdən azmı fayda verib? Əsla!

Köçərilər (yaxud “nomad”lar) bəşəriyyətin ögey övladları, insanlığın “ikinci sortu” deyil. Onlar dünya tarixinə möhtəşəm imperiyalar, əsrlər uzunu sınaqdan çıxmış hərbi və mülki texnologiyalar bəxş ediblər. Əkinçilərlə birlikdə onlar da bugünkü sivil dünyamızın maddi və mənəvi sərvətlərinə ortaqdırlar. Türklərin köçəriliyə sədaqəti isə geridəqalmışlığın yox, çöl landşaftı ilə doğmalaşmanın və spesifik bozqır mədəni mirasını nəyin bahasına olursa-olsun qorumaq səylərinin nəticəsidir. Bir Çingizxan və ya Əmir Teymur düşünün ki, ömrü boyu alaçıqda yaşamağı saraylardan üstün tutsunlar, həm də guya öz “geri zəka”ları ilə tarixin gedişatını dəyişdirsinlər... Cəfəng söhbətdir! İnkarolunmaz həqiqətdir ki, bu böyük hökmdarlardan yadigar qalan şəhər mədəniyyəti nümunələri, zərif memarlıq və sənət əsərləri tarixin köksünə köçəri çöl sivilizasiyasının əzəmətini həkk etdirib, möhrünü vurub!

Türklərin köçəriliyə uzunmüddətli bağlılığı subyektiv olduğu qədər də obyektiv zərurətdən qaynaqlanıb. Əlbəttə ki, tarixi tələbat olmasaydı və qlobal sosial dəyər kəsb etməsəydi, əcdadlarımıza tam rasional düşüncə aşılayan köçərilik belə uzun zaman yaşaya bilməzdi. Böyük ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1924-cü ildə  “Müasir İranın çöhrəsi” məqaləsində yazırdı: “İran yaylasının nə qədər nüfuz ehtiva eylədiyi çox ixtilaflı bir məsələdir. İxtilaf 7 milyon ilə 15 milyon arasındadır. Biz bunu 8-9 milyon miqdarında təxmin edərsək, ehtimal ki, həqiqətə pək o qədər qarşı gəlməyiz. Bundan 3-4 milyonu köçəbədir. Mütəbaqi qismin əksəriyyəti-əziməsini köylü təşkil edib digər qismi isə şəhərlərdə əsnaflıq və ticarətlə yaşarlar”. XX əsrin əvvəllərində İran əhalisinin az qala tən yarısının köçəri olması nonsens sayıla bilməz. Tarixə diqqət yetirsək, həmin dövrdə qazax-qırğızlar, quzey azərbaycanlıları, türkmənlər, özbəklər və b. arasında da köçərilərin xüsusi çəkisinin bundan az olmadığını aydın görə bilərik. Hələ biz burada əsas etibarilə klassik köçərilikdən danışırıq. Yaddan çıxarmayaq ki, “köçərilik” dedikdə, eyni zamanda yarımköçəri (pastoral) həyat tərzi də nəzərdə tutulur və türk xalqlarının bir çoxunda bu həyat tərzinin qalıqları hələ də yaşamaqdadır.

Ümumtürk tarixinin inkişaf istiqamətlərini anlamaq istəyiriksə, köçəriliyin spesifik əlamətlərini bilməyimiz şərtdir. Qədim dövrlərdən əsas etibarilə böyük ailələr (nəsil, qəbilə) şəklində yaşayan nomadlar geniş otlaqlar tapmaq üçün ən əlverişli məskənlər axtarır, sürüləri böyüyəndə, yaxud hansısa başqa səbəblər üzündən “izomorfizm pozulub icmanın tələblərini ödəməyəndə” (H.Quliyev) avtomatik olaraq yerlərini dəyişir, ailələr törəyib artanda isə ana icmadan ayrılır, yeni obalar yaradırdılar. Qohumlar, doğmalar, eyni kökdən gələnlər yaxın (bu “yaxınlıq” da xeyli şərti anlayışdır) ərazilərdə yerləşir, dar gündə bir-birinə dayaq olurdular. İ.Qəfəsoğlunun yazdığına görə, bozqırda yaşayan əski türk boylarında ən kiçik ailə belə bir el sayıla bilərdi. Alimin fikrincə, bu, türklərin azad insanlar olması ilə bağlı idi. Maddi və ruhi-mənəvi azadlıq hərəkət azadlığının təməli idi: “Köç zamanı sürülərini və daşınan mallarını özləri ilə apara bilmələri ailə və fərdlərin sərbəstliyini təşviq edir. Bu özəllik özünü sosial strukturun daha yüksək səviyyələrində belə göstərir... Don-Aşağı Dunay çayları arasında yaşayan cəmi 8 boydan ibarət peçeneqlərə də, XII əsr qıpçaqlarına da, bu, eyni dərəcədə xasdır”. Başlıca qayğısı ailəsini, nəslini, yaxınlarını rifaha qovuşdurmaq olan, bunun üçün daim daha əlverişli otlaqlar axtaran köçəri insan özünü mənsub olduğu icma çərçivəsində tanıyıb dərk edir, ətrafındakılara, etnik soydaşları olsalar belə “başqaları” kimi yanaşırdı. Çünki ən yaxşı məskənlər tutmaq istəyi bu azad ruhlu köçərilərin ümumi əlaməti idi və onların hamısı belə məskənlərə sahib olmağa can atır, mübahisəli ərazilər uğrunda “başqaları” ilə mübarizə aparmalı olurdu. “Böyük çöl çox sayda türk etnosları ilə məskunlaşmışdı və bu etnoslar çox zaman öz aralarında müharibələr aparırdı. Həyat onları etnik cəhətdən qohum populyasiyalarla üz-üzə gətirirdi. Və bu da onların spontan-arxetipik icma praqmatizmindən irəli gəlirdi” (Həsən Quliyev).  

Ümumtürk tarixinin inkişaf istiqamətlərini anlamaq istəyiriksə, köçəriliyin spesifik əlamətlərini bilməyimiz şərtdir.

Türklərin döyüşkənliyi də Allahın lütfü olmaqla yanaşı, köçəriliyin tələbi idi. İbn-Haldunun təbirincə desək, “şiddət və cəngavərlik köçərilərin xislətindədir”. Bir və ya bir neçə ailəni, uzaq başı, qohum nəsilləri birləşdirən köçəri obası- böyüklü-kiçikli, qadınlı-kişili- hər an özünü müdafiə etməyə, yaxud da yerini dəyişməyə- ağır və təhlükəli köç prosesinə başlamağa hazırlıqlı olmalı idi. Bu mənada hərbi məharəti əfsanəyə çvrilmiş atlı-köçəri icması vazkeçilməz ortaq məqsədlər və bir-biri uğrunda canlarını qurban verməyə hazır olan şəxslərdən ibarət səyyar bir ordu təəssüratı bağışlayır. Təsadüfi deyil ki, “ordu”/”orda” təbiri də boy bəyinin qərargahını bildirir. Mütəhərrik atlı-köçəri ordası öz-özünü idarə etdiyi üçün “hərbi demokratiya” və ya “hərbi aristokratiya” adlandırılır. Amma bir obanın yüksək döyüş qabiliyyəti hələ onun istənilən basqına duruş gətirə biləcəyinə zəmanət verə bilməz. Yaxın, bir-birinə qohumluq əlaqəsi ilə bağlanan obaların ittifaq qurması da daha güclü düşmən qarşısında müqavimət gücünü artırmaq zərurətindən yaranır. İli indiki kimi 4 fəslə yox, qışa və yaya bölən və bu bölgüyə görə ümumi razılıq əsasında müəyyənləşdirilən yaylaq və qışlaqları arasında get-gəl eləyən köçəri üçün sürülərinin və ailəsinin təhlükəsizliyinə təminat verən, ailələr, obalar, tayfalar arasında nizama qarant duran dövlətin varlığı vacib şərt sayılırdı. Qeyri-müəyyənlik köçərilərə əl vermirdi və onlar boylararası münasibətlərin tənzimləndiyi federativ və ya konfederativ dövlət təsisatı qurmağın zəruriliyinə çox erkən inanmışdılar. Türk bozqır dövlətlərinin qədim zamanlardan yaranması məhz bu zərurətdən doğurdu. Dinc dövrdə yalnız öz başçılarına güvənən atlı-köçəri obaları hərbi təhlükə ilə üzləşdikdə, yaxud kütləvi köçlər zamanı müttəfiq oba bəylərinin birgə qərarları əsasında idarə olunurdu. Atlı-köçəri obasının, obalar birliyinin, sonradan isə tayfa ittifaqlarının (özünəməxsus konfederasiya tipi) idarəçilik mexanizmini əks etdirən bu təsisatlar klassik dövlətlərlə müqayisədə nə qədər bəsit görüsə də qədim dövr və erkən orta əsrlər üçün mütərəqqi səciyyə daşıyırdı.

İbn-Haldunun təbirincə desək, “şiddət və cəngavərlik köçərilərin xislətindədir”.

Uzun əsrlər boyu dünya hərb sənəti təməli atlı-köçəri türklər tərəfindən yəhərin kəşf edilməsi ilə qoyulan süvari döyüş birləşmələrinin taktiki-strateyi əməliyyat üsullarına əsaslanıb. Böyük-böyük imperiyaların ordu başçıları, sərdar və sərkərdələri atlı-süvari türklərdən seçilib. Səlcuqilər dövlətini oğuz türklərinin qınıq boyundan Səlcuq bəyin nəvələri məhz köçəri türkmən atlı-süvarilərinin igidliyi və rəşadəti hesabına yaratmışdı. Türk əsilli Qaraxanilərə və fars kökənli Samanilərə əskər verməklə əvvəlcə öz boyuna geniş otlaqlar alan Səlcuq bəy sonradan müsəlmanlığı qəbul edərək, Samanilər ordusunda nüfuzlu komandanlardan olmuşdu. Samanilər türk döyüşçülərinin bacarıqlarını yüksək qiymətləndirir, vaxtaşırı Anadoludakı türkmən bəyliklərindən muzdlu döyüşçülər alırdılar. Əsir düşmüş türk qulamlarını hərbi və idarəçilik xidmətinə hazırlamaq məqsədi ilə xüsusi məktəb də açmışdılar. Nizamülmülk “Siyasətnamə”sində bu məktəblərdən çıxan və yüksək mövqe qazanan türkləri nəzərdə tutaraq yazırdı: “Bu yolla orduda və dövlət idarəçiliyində türklərin önəmi artırdı”. Samani ordusunda yüksək rütbəyə çatan türklərdən biri də Mahmud Qəznəvi idi ki, sonradan öz dövlətini yaratmışdı.

Göründüyü kimi, nomad türk qəbilələrinin (sonradan dövlətlərinin) suverenliyi və avtonomluğu bir neçə özəlliyə əsaslanıb: azadlıq ruhuna, təsərrüfat tipinin müstəqil idarəçilik və özəl mülkiyyət üçün əlverişli olmasına, hərbi təcavüz qarşısında elliklə silahlanmaya və yaxud ittifaqlar qurmağa. Atlı-köçəri türkləri xarakterizə edən bu ümdə xüsusiyyətlər təkamülün sonrakı mərtəbələrində də dəyişməmiş, bir bəydən narazılıq yarandığı halda onların mobil qruplar şəklində başqa birinə biət etmələrinə imkan yaratmışdır. Bunu daim nəzərə almalı olan köçəri dövlət başçıları da nomadların daxili müstəqlliklərini tanımış və suveren hüquqlarına hörmətlə yanaşmışlar.    

Araşdırmalar bizi bu qənaətə gətirir ki, köçəri həyat tərzini dünyadan təcrid olunmaq kimi qələmə doğru deyil. Avrasiya coğrafiyasında köçərilər və oturaq  cəmiyyətlər arasında qarşılıqlı faydalı münasibətlərin, praktiki məzmun daşıyan “modus vivendi”nin (latınca “müvəqqəti razılaşma” mənasındadır) mövcudluğu tarixşünaslıqda artıq çoxdan qəbul edilib. Qazax alimi M.Sarsembayevin yazdığına görə, müasir elm köçəri cəmiyyəti sistemini müxtəlif funksiyalı iki alt-sistemdən – “maldar-köçəri” və “oturaq-əkinçi” komponentlərindən təşkil olunmuş vahid bütöv kimi nəzərdən keçirir. Köçərilər əkinçi və sənətkarların, onlar isə nomadların məhsulları (ət, yağ, dəri, süd, xalça və digər toxuculuq məmulatları, yəhər-yüyən və s.) olmadan yaşaya bilməzdilər. Bu mənada bir-birlərindən asılı idilər və bir-birinin həyat tərzini bəyənməsələr də nomad-şəhərli (yaxud oturaq kəndli) ortaqlığı hər iki tərəfə fayda verirdi. “Bölgənin hər hansı bazarında şəhər sakinləri ilə köçərilər arasında aşkarca görünə bilən rahat ünsiyyət elə bir qarşılıqlı razılaşmanı əks etdirir ki, bu, Mərkəzi Asiya (bizcə, bütün Avrasiya-N.M.) şəhərlərinin ərəblərin gəlişinədək (yəni, İslamın yayıldığı dövrə qədər-N.M.) və daha sonrakı zamanlarda çiçəklənməsinə imkan yaradırdı” (F.Star). Zaman keçdikcə təhlükəsiz qalalar (şəhərlər) gəlirləri artan nomad konfederasiyalarını həm də sərvətlərini qorumaq baxımından cəlb etməyə başlayır.

Nomad türk qəbilələrinin (sonradan dövlətlərinin) suverenliyi və avtonomluğu bir neçə özəlliyə əsaslanıb: azadlıq ruhuna, təsərrüfat tipinin müstəqil idarəçilik və özəl mülkiyyət üçün əlverişli olmasına, hərbi təcavüz qarşısında elliklə silahlanmaya və yaxud ittifaqlar qurmağa.

Amma əks təmayülü də nəzərdən qaçırmamalıyıq. Tarix həmçinin köçərilərlə oturaq şəhərli və kəndlilər, daha doğrusu, bu iki mədəniyyət dairəsi arasında barışmaz bir rəqabətin olduğuna şəhadət verir. Səlcuq Aqşin Somelin fikrincə, İslam dininin qəbul edilməsindən sonra yaranan dövlətlər şəhər əsaslıdır, “hakim elita özünü kosmopolit (daha doğrusu, ümmətçi-N.M.) və ənənəçi İslam sivilizasiyasının daşıyıcısı hesab edir və bir mədəni sosial təbəqə olaraq oymaq, elat əsaslı köçərilərdən ayırır”. İslam dininin təsirindən söz düşmüşkən, onun  ümumtürk tarixində müəyyənləşdirici amillərdən olduğunu daim fikrimizdə tutmalı və nəzərə almalıyıq. “Əlimizdəki zəngin tarixi qaynaqlar və materiallar əsasında Avropa, Rusiya, Qafqaz, Misir, Hindistan, İran və Çin coğrafiyasında daha çox dini təsirlər altında əriyərək assimilyasiyaya məruz qalmış türk xalqlarının, boylarının və dövlətlərinin geniş bir siyahısını tərtib etmək mümkündür” (Əkbər Nəcəf). Köçəri türkmənlərə gəlincə, onlar İslamı Səlcuq bəy dövründə qəbul etmişdilər. Amma orası da nəzərə alınmalıdır ki, onların dini inancları ortodoksal İslamdan daha çox heterodoksal xarakterli “mistik və eklektik, hələ qəlibləşməmiş xalq İslamı”ndan qidalanır (Xəlil İnalcıq) və özündə qədim göytanrıcı baxışların izlərini daşıyırdı. Cahangirlik iddialarını gerçəkləşdirmək üçün Xilafətə bağlı klassik müsəlman dövlətçiliyi modelinə asanlıqla keçən türk xanədanlarının köçəriləri itaətə gətirmək uğrunda mübarizəsi çox vaxt şəriət ehkamları “cilası altında” ört-basdır edilir, siyasi məqsədlər dini hökmlərlə əsaslandırılırdı. Öz həyat tərzinə, mədəni irsinə (adət, vərdiş, davranış modelləri, yasa, törə, qadağalar sistemi, mərasimlər və s.), ənənələrinə sədaqətini canı və qanı bahasına da olsa, qoruyub saxlamaq istəyən qarşı tərəf isə milli varlığını təsdiqləməkdən ötrü bütün mümkün vasitələrdən istifadə edir, silaha əl atmaqdan belə çəkinmirdi. Osmanlı dövləti və Anadoludakı köçəri türkmənlərin qarşıdurması buna bariz nümunədir. Yaranışından özünü “Dövləti-Aliyyə”, “Məmaliki-Məhruseyi Şahanə” və ya sadəcə, “Dövləti-Osmaniyyə” adlandıran bu möhtəşəm imperiyanın ideoloji əsasını “ilahi-kəlimullahı bütün dünyaya yaymaq”, bir cahan dövlətinə çevrilmək məqsədi güdən “qəzavat” qayəsi təşkil edir. Bu dünyagörüşü Osmanlı xanədanının dövlət kimliyi anlayışında “etnik bir ünsürün var olmadığını qabarıq şəkildə büruzə verir”. Qəza anlayışı Osmanlıların Bizans və Avropa dövlətlərinə münasibətdə yürütdükləri hərbi siyasətin ideoloji əsasını təşkil edir.

“Oğuzçuluq ideologiyası” isə qədim, hamı üçün anlaşıqlı və ən əsası, praqmativ konseptual görüşlərə əsaslanır: xüsusi mülkiyyət, iqtisadi-siyasi müstəqillik, ailə, nəsil və əşirətlərin öz müqəddəratını azad şəkildə təyin etmə prinsipi, hərəkət azadlığı və s. Ənənəvi sosial təşkilatlanmanın mühafizəsini qarşısına ali məqsəd qoyan köçəri tayfalarla kosmopolit dövlət arasında qütbləşmə ona gətirib çıxarır ki, Osmanlının  mərkəzləşdirmə siyasəti türkmən obalarında etirazla qarşılanır və qətiyyətlə rədd olunur. Açıq çıxışlar baş verir. Türkmən tayfalarının Şeyx Səfi dərgahının, sonradan da Səfəvi dövlətinin tərəfinə keçməsində bu amil, heç şübhəsiz, həlledici rol oynayır. Eyni qarşıdurma ovqatı daha sonralar  Mavəraünnəhrdə də müşahidə olunur. Yunus Əmrə Gürbüzün yazdığına görə, indiki Özbəkistan ərazisində yaşayan, Şeybani xanın soyundan olan xanlara itaət edən, əkinçilik, ticarət və sənətkarlıqla məşğul olanlar ta XX əsrə qədər “özbək” deyəndə köçəriləri nəzərdə tutur, özlərini isə “sart” adlandırırlar. Özbək xanı Seyid Əbülqazinin (1758-1785) Osmanlı sultanı Əbdülhəmidə (1774-1789) məktublarından birində “ətrafını saran kafir özbəklər”dən şikayətlənməsi də buna dəlalət edir. Özbək xanının öz qövmünü “əhli-küfr özbəklər” adlandırması ilə bir neçə yüz il qabaq Osmanlı sarayında heterodoks türkmənlərin “mülhid” (fars dilində “allahsız”), “zındıq” (“dinsiz, imansız”), “ətraki-biidrak” (“şüursuz türklər”) sayılmaları, nəticədə “türk” sözünün yalnız kəndli və köçəriləri bildirmək üçün işlədilməsi aşkar bir oxşarlıq və analogiya təşkil edir. Bir-birlərini məhz həyat tərzinə və inanclarına görə qəbul etməyən, bu ayrılığı düşmənçilik səviyyəsinə qaldıran tərəflərin hər ikisinin- həm köçərilərin, həm şəhərlilərin eyni soydan olduğunu göz önündə tutsaq, problemin etnik deyil, sosio-mədəni müstəvidə yaranıb kəskinləşdiyini görə bilərik.

Deyilənlər türk tayfalarının tarixi ilə bağlı məsələlərin nə qədər mürəkkəb və ziddiyyətli olduğundan soraq verir. Yaddan çıxarmayaq ki, ümumtürk tarixini parçalayıb bölənlər, müştərək keçmişimizi güya bir-birinə dəxli olmayan, yad, rəqib, hətta düşmən xalqlara müncər edənlər tayfalarla bağlı dolaşıqlıqlardan bəs deyincə yararlanıblar. Tariximizin daha bir başlıca inkişaf vektorunu təşkil edən tayfalar məsələsi üzərində də ayrıca dayanmaq, zənnimizcə, bu səbəbdən çox əhəmiyətlidir.

İlk növbədə nəzərə almalıyıq ki, tayfalar yaranma yollarına görə müxtəlif olub əksər hallarda birgəyaşayış formalarının daha aşağı pillələrindən (ailə, nəsil, qəbilə və s.) köklü şəkildə fərqlənir. Başqa sözlə, tayfa, əksər hallarda qan və sümük qohumluğuna əsaslansa da, həmişə və yalnız bu təməl üzərində yaranan sosial birlik deyil. Misal kimi XIII əsrdə Çingiz xanın müxtəlif etnik qruplara mənsub şəxslərdən yaratdığı “onluqlar”ı yada sala bilərik. Məlumdur ki, “onluq”lar hərbi qabiliyyətlərinə görə bol qənimət əldə etmək, ordu iyerarxiyasında yüksəlmək niyyəti ilə könüllü şəkildə öz obalarından ayrılıb bəlli bir bəyin (“onbaşı”nın) qulluğuna girən, lakin istədiyi vaxt bu hərbi “kontrakt”ı pozmaq  hüququnu da özündə saxlayan köçəri atlı-süvarilərdən- “nökər”lərdən təşkil olunurdu. “Yüzlük”lərə və onların tərkibində “minlik”lərə daxil olan hərbi mahiyyətli “onluqlar”ın icmalar şəklində yaşadığını və tədricən sosial-etnik səciyyə kəsb etdiyini vurğulayan bir çox alimlər bu sistemin yaranmasını Avrasiya xalqları tarixində mühüm ictimai hadisə kimi dəyərləndirirlər. Onların fikrincə, uzunmüddətli birgəyaşayış və sıx ünsiyyət prosesində artıq XIV əsrdən etibarən  həmin vahidlərin bazasında adları o vaxta qədər elmə məlum olmayan noqay, çağatay, şeybani, özbək kimi yeni sosial-etnik birliklər əmələ gəlmiş, Çingizxan dövrünün qövmlərindən bir çoxu isə sıradan çıxmışdır. Bu “yeni” birliklərin öz adlarını bağlı olduqları bəy və sərkərdələrdən alması qabardılır, onlar üçün irqlərinin, yaxud etnik mənsubiyyətlərinin deyil, bəylərinin adları ilə  rəmzləşdirdikləri hərbi keçmişlərinin önəmli olduğu xüsusi nəzərə çatdırılır. Amma XIII-XIV əsrlər türk tarixinə nəzər saldıqda eyni qayda üzrə adlandırılan, lakin Çingizxan “onluqlar”ına aidiyyəti olmayan sosial-etnik birliklərə də (səlcuq, qaramanlı, zülqədərli, hamidoğulları və b.) tez-tez rast gəlirik. Əsasən hərbi-siyasi xarakterli bu təsisatlar “onluq”lardan fərqli olaraq eyni zamanda etnik kimlik və sosial mənsubluq anlayışından da məhrum deyildir.

Tayfalar yaranma yollarına görə müxtəlif olub əksər hallarda birgəyaşayış formalarının daha aşağı pillələrindən (ailə, nəsil, qəbilə və s.) köklü şəkildə fərqlənir. Başqa sözlə, tayfa, əksər hallarda qan və sümük qohumluğuna əsaslansa da, həmişə və yalnız bu təməl üzərində yaranan sosial birlik deyil.

“Onluq” üsulu üzrə əmələ gələn tayfaların ən bariz nümunəsi kimi “özbək”ləri misal göstərən alimlər bu tayfanın “əslində, tatar qövmünə mənsub olduğunu”, Özbək xana qulluq etdiyini və onun “ardınca getdiyini” (yəni müsəlmanlığa keçdiyini) vurğulayırlar. Xivə xanı Əbülqazi Bahadır (1642-1663)  da “özbək” adının meydana çıxmasını İslamı Qızıl Ordanın dövlət dini kimi rəsmiləşdirmiş Özbək xanla bağlayır: “Bundan (Qızıl Ordanın müsəlmanlaşmasından-N.M.) sonra Cuci xalqının bütün ellərinə “özbək” deyildi”. Mübaliğəsi öz yerində, amma Əbülqazi xanın Cuci ulusunda İslamın dövlət dini elan olunması münasibəti ilə müsəlmanlaşan tayfaların “özbək” adını götürməsi fikri həqiqətdən uzaq deyil. Oğuz boylarının müsəlman olduqdan sonra özlərinə “türkmən” dediklərini bilirik. İslamı qəbul edib, “özbək” adlananların etnik cəhətdən “tatar” qövmünə mənsub olmaları fikrində də ziddiyyət axtarmağına dəyməz. Çünki Çingiz və oğullarının təbəələrini ağına-bozuna baxmadan “tatar” adlandıran avropalılardan fərqli olaraq Özbək xanın hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda ərazilərinə səyyahət etmiş İbn Batutanın bu geniş kütlələri “türk” deyə təqdim etdiyi məlumdur. İş bunda deyil, ondadır ki, müasir özbəkləri həmin “özbəklər”in tək və şəriksiz, birbaşa varisləri sayan nəzəriyyələr inandırıcı səslənmir. Əvvəla, türk tayfalarının adlanma məsələsi hələ də tarixşünaslığın mübahisəli mövzularından olaraq qalmaqdadır. Müşahidələr tarixin müəyyən kəsimlərində qeydə alınan tayfa adlarının birdən-birə gah itib yox olduğunu, gah yenidən ortaya çıxdığını, yaxud da daralıb genişləndiyini, məzmun və mündəricəsini dəyişdiyini göstərir. Məlumdur ki, böyük boyların qolları (oymaqlar) ilk mərhələdə onların adını daşıyır, artıb-törəyib gücləndikdə isə mənbələrə artıq özlərinə məxsus adlarla keçirlər. Misal kimi Şimali Suriyada yurd salan avşar oymaqlarını göstərə bilərik. Əvvəllər “Kutlubəyli avşarı”, “Gündüzlü avşarı”, “Köpəkli avşarı” deyə anılan bu tayfalar müəyyən müddət sonra böyümüş və sadəcə “Kutlibəyli”, “Gündüzlü”, “Köpəkli” adları ilə tanınmışlar. Beləliklə, eyni soydan yaranan, amma müəyyən mərhələdə öz adları ilə tanınan etnik vahidlər həm ana tayfanın təsdiqi (davamçısı), həm də inkarı (rəqibi) kimi meydana çıxır, eyni etno-coğrafiyanın məhdud resurslarına iddia edir, yaxud ondan uzaqlaşmağa üstünlük verirlər.  

“Özbək” adının daşıyıcıları da, görünür, istisna olmayıb. Mövcud araşdırmalarda Teymurun səltənət qurması (1370) ilə müasir Qazaxıstanın şimalında başqa bir “özbək” qəbiləsinin də ortaya çıxdığı təsbit edilir. Hətta bəzi alimlər özbəklərin etnogenezisini  məhz həmin qəbilənin formalaşmasından başlayırlar. Amma o da məlumdur ki, Özbək xanın ölməsindən sonra onun qəbiləsinin bir qismi Sibir tərəflərə, Tobol çayının sahillərinə köçmüş və Şeybani xanın səltənəti dövründə oradakı digər türk icmaları ilə birləşmişlər. Nəticədə Əbülxeyir xanın (1428-1468) ölümündən sonra “özbək” adında ən azı üç müxtəlif etnik qrupun varlığından danışmaq mümkündür: şeybani özbəklər, Sibir “özbəkləri” və “qazax-özbəklər” (o vaxta qədər “qazax” adı hər hansı icmaya deyil, yeri-yurdu, başçısı olmayan, bir qrup nökərlə dolaşaraq qənimət axtaran bəylərə deyilirdi). Bu heç də təsadüfi sayıla bilməz.  Xatırladaq ki, əski türklərin ruhi-mənəvi və iqtisadi azadlığa həyati önəm verdiklərini onların ən mühüm özəlliklərindən hesab edən İ.Qəfəsoğlu “əski türk ellərində siyasi birliyi meydana gətirən boyların bir-birlərindən asanlıqla ayrılmaları və ya başqa bir yerdə yenidən toplanaraq başqa bir el təşkil edə bilmələri” üçün məhz bu xüsusiyyətləri əsas göstərir. Görkəmli türkoloqun fikrincə, “Əski türk siyasi vahidlərində boyların sayının tez-tez dəyişməsi də buna görədir”. Orası da məlumdur ki, həmin ayrılma və yenidən toplanma proseslərində eyni ailə və nəsillər müxtəlif qəbilələrin, qəbilələr ayrı-ayrı tayfaların, tayfalar isə bəzən hətta bir-birinə düşmən mövqedə duran konfederasiyaların tərkibində sistemyaradıcı elementlər kimi təmsil olunmuşdur.

Çox vaxt hətta eyni adı daşıyan sosial-etnik vahidlərin belə bir-birindən fərqlənməsi konfiqurasiyaların tərkibi, yaradıcı ünsürlərinin proporsiya müxtəlifliyi ilə bağlıdır ki, bu da izafi qarmaqarışıqlığa səbəb olur, hansı ad altında kimlərin “gizləndiyini” anlamaq çətinlik törədir. Bir misal göstərək. Dülqədirlilər XV-XVI əsrlərə qədər, tutalım, avşarlar, dodurğalar və ya bayatlar kimi sıravi türkmən birliklərindən biri idi. XVI əsrdə isə  onların Osmanlı dövləti tərkibində 50 tayfa və 1500-dək camaata bölünmüş ən böyük türkmən birliyinə çevrildiyinə şahid oluruq. Ən qəribəsi isə dülqədirlilərin içində 24 klassik oğuz boyundan 12-sinin adını daşıyan təşəkküllərin yer almasıdır. Sənədlərdə bunlardan bayat və eymürlər iri tayfalar, avşar və yazırlar isə xırda camaatlar kimi qeydə alınıb. Bu faktlar əski türkmən boy sisteminin bütünlüklə alt-üst olduğundan, iyerarxiyanın pozulmasından soraq verir. Yaxud “Üçok-Bozok” bölgüsünü götürək. Əsası əfsanəvi Oğuz Kağan tərəfindən qoyulduğu bildirilən bu təsnifatın monqol hücumları ilə əlaqədar Şimali Suriyaya köç edib, orada yenidən təmərküzləşən türkmənlərin bir-biri ilə qaynayıb-qarışmaları nəticəsində tamamilə ortadan qalxdığı məlumdur. Deyilənləri nəzərə alanda “XI-XIII əsrlərin 24 oğuz tayfasının orta əsrlərin sonuna doğru təkcə adları qalır”,-qənaətinə gələn Nizami Cəfərovla razılaşmamaq mümkün deyil. Bunları bilə-bilə tayfalar haqqında yalnız onların adlarına görə çıxarıla biləcək hər hansı etnogenetik nəticə, aydındır ki, aldadıcı olacaqdır. İstər “türkmən”lər olsun, istər “qazax”lar və ya “özbək”lər, istərsə də bir başqaları- qaynaqlarda eyni adla xatırlanan tayfaların heç də həmişə bir-biri ilə adekvatlıq təşkil etmədiyi açıq-aşkar ortadadır.

Əbülxeyir xanın ölümündən sonra “özbək” adında ən azı üç müxtəlif etnik qrupun varlığından danışmaq mümkündür: “şeybani özbəklər”, Sibir “özbəkləri” və “qazax-özbəklər”.

Cövdət Türkay “Osmanlı imperiyasında oymaq, əşirət və camaatlar” mövzusunda apardığı 15 illik araşdırmadan sonra bu qənaətə gəlib ki: “Böyük türk soyu əski ana yurdu olan Orta Asiya yaylalarından qərbə doğru köç etmiş, bir çox hissələrə parçalanmış, eyni anlama gələn boylar, oymaqlar, əşirətlər və camaatlar meydana gətirmişdir. Bunlar o qədər çoxdur ki, sayları 7230-a çatır. Bu yolda araşdırma və incələmələr davam etdikcə, bu sayın hələ çox, həm də çox artacağına şübhə yoxdur”. Əlbəttə, bu etnik vahidlərin hətta yarısının yarısına dair ən qısa bilgi vermək belə yekrənglik yaradardı. Oğuz-türkmən boylarının böyük, orta və kiçik ranqlı etnik vahidlərə bölünməsi, bunlar haqqında məlumatların toplanılması akademik tarixşünaslığın predmetlərindən olaraq qalmaqdadır. Biz isə oxucunun diqqətinə tanışlıq məqsədi daşıyan elmi-kütləvi məqalələr silsiləsi təqdim edirik və təkrarçılığa, uzunçuluğa varmamaq üçün ayrı-ayrı tayfalar üzərində dayanmaqdan çəkinirik. Onsuz da oğuz-türkmən birliyinə aid edilən tayfalar haqqında Mahmud Kaşğaridən üzü bu yana çox yazılıb. Faruq Sümər, Zəki Vəlidi Toğan, Məhməd Fuad Köprülü və digər ustad alimlərin monoqrafiya və məqalələrində, eləcə də müasir dərslik və dərs vəsaitlərində (Nəsib Nəsibli, Əli Sinan Bilgili və b.) tayfaların yerləşmə və yerdəyişmə məsələləri də ətraflı əksini tapıb və maraqlananlar istədikləri məlumatı müvafiq əsərlərdən əldə edə bilərlər. Biz isə diqqəti bir vahid bütöv olaraq oğuz-türkmənlərin ümumi taleyindən yayındırmamaq üçün söhbətimizi tayfalar müstəvisinə keçirmirik. Bu məntiqlə ki, bütün müvafiq etnik vahidlərin dominant və aparıcı qüvvəsini oğuz-türkmənlər (türklər) təşkil edir və onları  türkmən qəbilələri (tayfa və ya konfederasiyaları) adlandırmaq, bu cür də qəbul etmək, zənnimizcə, daha doğrudur. Əlbəttə ki, hörmətli oxucu silsiləmizdə oğuz-türkmənlər adı ilə söhbətin bəzən eyni, bəzən müxtəlif sosial birliklərdən getdiyini və hətta eyniadlı birliklər arasında da eynilik işarəsi qoymadığımızı da bəri başdan bilməlidir.  

Eyni ailə və nəsillər müxtəlif qəbilələrin, qəbilələr ayrı-ayrı tayfaların, tayfalar isə bəzən hətta bir-birinə düşmən mövqedə duran konfederasiyaların tərkibində sistemyaradıcı elementlər kimi təmsil olunmuşdur.

İran yaylasının şimal-qərbində, cənubi Anadoluda və İraqi-Ərəbdə geniş yayılmış oğuz-türkmən tayfalarının köç marşrutlarının Türküstandan Hindistana qədər nəhayətsiz əraziləri əhatə etdiyi hamıya bəllidir. Əslində, bu yol boyunca yerləşən istənilən məntəqə- Anadolu, Rumeli, Xorasan, İraq, Suriya... onlar üçün “doğma dünya” rolunu oynayıb. Elə buna görə də oğuz-türkmən əşirətləri bu geniş və açıq məkan daxilində mütəmadi olaraq sərbəst şəkildə “gəştü-güzar ediblər”. Bu elmi baxış Frayliç və Ravligin “Türkmən əşirətləri” əsərində də əksini tapıb. Bizim oxucunu, təbiidir ki, Azərbaycan daha çox maraqlandıracaq. Amma bilməliyik ki, Azərbaycan (bəzən “İran”, bəzən “Əcəm torpaqları” da deyilir) göstərilən hərəkət trayektoriyasında mühüm məntəqələrdən yalnız biridir.   

İran yaylasının şimal-qərbində, cənubi Anadoluda və İraqi-Ərəbdə geniş yayılmış oğuz-türkmən tayfalarının köç marşrutlarının Türküstandan Hindistana qədər nəhayətsiz əraziləri əhatə etdiyi hamıya bəllidir. Əslində, bu yol boyunca yerləşən istənilən məntəqə- Anadolu, Rumeli, Xorasan, İraq, Suriya... onlar üçün “doğma dünya” rolunu oynayıb. Elə buna görə də oğuz-türkmən əşirətləri bu geniş və açıq məkan daxilində mütəmadi olaraq sərbəst şəkildə “gəştü-güzar ediblər”.

Onu da unutmamalıyıq ki, lokal prinsip, daha dəqiqi, ərazi əlamətinə görə təşkilatlanma prinsipi köçəri türk tayfalarına xas olmayıb. (“Etnocoğrafiya” anlayışı və ona müvafiq olaraq konkret yaşayış məskənləri üzərində konkret tayfaların sahiblik hüququnun yaranması artıq oturaqlıq əlaməti və sonrakı dövrün hadisəsidir.) “Mosullu”, “rumlu”, “şamlu” kimi adlar tayfaların coğrafi mənşəyini deyil, ya olduqları yerə hardan gəldiklərini, ya da artıq oturaqlaşdıqlarını nişan verir. Səfəvi dövlətinin quruluşunda və inkişafında mühüm rol oynamış rumlu tayfasının yaranma tarixçəsi bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün yaxşı örnəkdir. Rəvayətə görə, 1402-ci ildə Ankara döyüşündən qayıdarkən Əmir Teymur Ərdəbildə Şeyx Səfi ocağını ziyarət etmiş, Şeyx Əli ilə görüşmüş, səxavət göstərib Səfəviyyə dərgahına vəqf torpaqları, külli miqdarda sədəqə və “bəst” (sığınanlara toxunulmazlıq hüququ verən müqəddəs məkan) statusu vermiş, həmçinin Anadoludan gətirdiyi təxminən 30 min nəfər əsiri Şeyx Əlinin xahişi ilə təriqətə bağışlamışdır. Şeyxin sadiq müridlərinə və səfəviliyin yayıcılarına çevrilən həmin türkmənlərin çoxu Ərdəbildə ayrıca bir məhəllədə yerləşdirilmiş, bir qismi isə Diyari-Ruma (Anadoluya) qayıdıb təriqət üçün sədəqə və müridlər axtarışı ilə məşğul olmuşdur. Ərdəbildə qalanlar “rumlu” məhəlləsində yaşadıqları üçün bu adla da tanınmış, sonradan ən qüdrətli qızılbaş tayfalarından birini təşkil etmişlər. Aydın məsələdir ki, əsir alınmazdan qabaq həmin 30 min nəfər Anadoludakı türkmənlərin ayrı-ayrı boylarına mənsub idi. Çox güman ki, onların geri qayıdan qismi də “rumlu” adlandırılmayıb. Zira Rumda hamı “rumlu” sayılırdı. Deməli, sözügedən tayfanın nə etnik, nə də coğrafi mənşəyinə dəxli olmayan  “rumlu” adı olsa-olsa Səfəvi dərgahına bağışlanmış əsirlərin Ərdəbildə qalan hissəsini başqa tayfalardan fərqləndirmək üçün onlara verilmiş şərti bir “nişan”dır. Analogiya üzrə, “mosullu” tayfasına Mosuldan, “şamlu”lara Şamdan gələnləri (əsir olmasalar da) aid etmək lazım gəlir. Digər tərəfdən, Şah İsmayıl və oğullarının səltənət dövrlərində türkmən tayfalarının bütün Səfəvi ərazisinə yayılması, mosulluların Bağdadı, zülqədərlilərin Farsı, rumluların Azərbaycan və Aranı, şamlıların Xorasanı, təkəlilərin İsfahan və Həmədan da daxil olmaqla İraqi-Əcəmi, qacarlarla qaramanlıların Gəncə və Bərdəni mülk olaraq aldıqları faktdır. Əlbəttə ki, mülk sahibləri tayfalar deyil, konkret şəxslər, tayfa başçıları idi. Lakin  mənsub olduğu tayfanın müəyyən  hissəsi də onlara birlikdə yeni mülkə daşınır və idarəçilikdə fəal yer tuturdu. Bildiyimiz kimi, siyasi məqsəd daşıyan köçürmələr sonradan da baş vermişdir. Qacar tayfalarının yayılma coğrafiyası buna bariz sübutdur. I Şah Abbas dövründə (1587-1629) onların bir qismi Səfəvi dövlətinin şimal-şərq sərhədlərinin mühafizəsi məqsədi ilə Xorasana köçürülmüş, Astarabad və Mərv bölgələrində yerləşdirilmişdi. XVIII əsrin sonlarında iqtidara gəlmiş qacarlar xanədanı da Astarabadda yaşamış Aşağıbaş qacarları soyundan idi. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XIX əsrin əvvəllərində qacar boyu ümumilikdə 40 min evdən ibarət olub, Mazandaranda və Tehranda, Xorasanın Mərv bölgəsində, İrəvanda və Gəncədə yaşayırdı. Bunlar hələ qeydə, yazıya alınanlardır; yəqin ki, katiblərin nəzərindən qaçanlar da az deyildi. Beləliklə, sosial birliklər haqqında danışarkən bunların silsiləvi səciyyə daşıması heç vəchlə yaddan çıxarılmamlıdır: boy, qəbilə- müəyyən tayfanın, oymağın;  oymaq- obanın, tayfa birliyinin; oba- daha böyük konfederasiyaların tərkibinə daxil olur. Dəqiq mənsubiyyəti təqribən bu şəkildə nişan vermək olar: “Oğuzların Ulu Yörük birliyinə mənsub Çavuşlu oymağının Ustaclu boyu”. Silsilənin hər halqasının öz adı var və məntiqlə, ustaclu boyuna mənsub ixtiyari bir fərd özünü bu adların hər biri ilə nişan vermək, yaxud sosial kimliyini sadəcə “uctaclu” kimi təqdim etmək “hüququna malikdir”. Hətta müəyyən səbəblər üzündən bir kimliyini qabartmaq üçün başqa bir kimliyini inkar etmək hallarına da rast gəlmək olur. XIX əsrdə Baba bəy Şakirin qələmindən çıxan  misralar da bunu göstərir:

Mən özüm övladı-Pənah aliyəm,

Keçən qəziyyədən yeksər haliyəm.

Tamam aləm bilir Sarıcaliyəm,

Nə kürdəm, nə ləzgi, nə türkəm, nə tat.

Gələk türk qəbilə və tayfalarının dövlətyaradıcı səciyyəsinə. Diqqətli oxucu, yəqin yuxarıdakı bəhslərdən bunu artıq sezib. Ziya Göyalpın yazdığına görə, orta əsr türk dövlətləri bir boyun (və onun bəyinin!) öndərliyində siyasi-hərbi ittifaqa girən boyların birliyi tipində yaranmışdır. Başqa sözlə, bu dövlətlər sosial təməl kimi qəbilə və tayfa birliklərinə əsaslanır. Türk hakimiyyət ənənəsinə görə, kut sahibi olan hökmdarın (xaqan) yanında boy bəylərindən təşkil olunan dövlət şurası fəaliyyət göstərir və onların hüquqları törə ilə qorunur. Orxon kitabələrində dövlətin əsası kimi xaqan və bəylər (boylar) göstərilir. “Kutadgu-biliq”də hökmdar ədalətin, bəy(lər) isə dövlət qüdrətinin hamisi adlandırılır. Bəylərin dövlət hüquq sistemində qurucu və nizamlayıcı rolu bu dövlətlərin ən xarakterik xüsusiyyətidir. Onların dövlət iyerarxiyasında yeri və səlahiyyətləri törə ilə tənzimlənir. Boyların (və bəylərin) nisbi muxtariyyətini nəzərdə tutan F.Star Qaraxaniləri (X əsr) “Əslində, bu, heç dövlət də deyildi, bir-biri ilə qan qohumluğu olan hakim ailələr arasında yaranmış yumşaq bir konfederasiya idi”,- deyə xarakterizə edir, amma eyni zamanda bu dövlətin hərbi-siyasi və iqtisadi qüdrətindən söz açmağı da unutmur. Qədim çağlardan türk tayfaları ilə türk dövlətlərinin qırılmaz şəkildə bağlı olduğunu vurğulayan Əhməd Taşağılın fikrincə, bu, bozqır türk dövlətlərinin quruluş biçimidir: “Hun, Tabğac, Göytürk, Uyğur, Qaraxanlı, Səlcuqlu və Osmanlı kimi böyük xanədanlar daim güclü boy qruplarına arxalanmışdır. Mövcud qrupların içindən bir boy yüksəlmiş, xanədanlıq yaratmış, digər boyları özünə bağlamış və siyasi bir quruluşa dönmüşdür. Dolayısı ilə boy qruplarını anlamaq əski türk tarixini öyrənməyin başlıca yollarından biridir”. İlber Ortaylı isə Səlcuqilər dövlətinin “oğuz qəbilələrindən təşkil olunan əşirət sistemi”nə söykəndiyini bildirir və əlavə edir ki, “bu strukturlaşma, yəni, qəbilə konfederasyonu Teymurdan sonra da İran və Orta Asiyanın türk dövlətlərində yaşayır və Osmanlılar tərəfindən ortadan qaldırılır”. Doğrudan da, Çingizxanın, Əmir Teymurun yaratdıqları möhtəşəm imperiyaları, bunlardan törəmə xanlıqları, habelə Səlcuqilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi türk dövlətlərini, hətta erkən Osmanlıları da qəbilə və tayfa birlikləri şəklində xarakterizə etmək, yanlış sayıla bilməz. Zənnimizcə, yeni dövrdə də türk dövlətçilik ənənələrində qəbilə və tayfaların rolu qeyd olunmalıdır. Mərkəzləşmiş dövlət və klassik ali hakimiyyət təsisatları ilə qarşılıqlı münasibətlər, zamanına, yerinə, beynəlxalq siyasi şəraitə görə, kifayət qədər mütəhərrik olmuş, yumşaq konfederasiya tipindən sərt tabeçilik və asılılığa əsaslanan ittifaq formalarına qədər geniş bir diapozonda dəyişmişdir. Burada dövlətyaradıcı münasibətlər sisteminin ən sabit və dəyişməz xüsusiyyətləri isə, yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, qəbilə və tayfaların nisbi müstəqilliyindən və muxtariyyətindən doğur. Başqa mühüm arxetiplərin də bəziləri zaman keçdikcə dəyişir, bəziləri isə konservasiya olunur.

Çingizxanın, Əmir Teymurun yaratdıqları möhtəşəm imperiyaları, bunlardan törəmə xanlıqları, habelə Səlcuqilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi türk dövlətlərini, hətta erkən Osmanlıları da qəbilə və tayfa birlikləri şəklində xarakterizə etmək, yanlış sayıla bilməz.

Tayfa dövlətlərinin ənənəvi əlamətləri vərəsəlik əsasında onların davamçılarına - klassik dövlətlərə də ötürülür. Tarixi ədəbiyyat faktlarında ifadəsini tapan və izlənilə bilən bu “genetik” proses klassik dövlətlərin tayfa birlikləri paradiqmasından tam şəkildə çıxmasına (təqribən Osmanlı və Səfəvilərin orta dövrünə) qədər aşkar şəkildə davam edir. Şəhər əsaslı klassik dövlətlərin - köçəriliyi ictimai asayiş və rifahın yüksəlişi yolunda başlıca əngəl görsələr belə! - bətnindən doğduqları həmin tayfa dövlətləri ilə göbək bağını tezliklə kəsməsi, əslində, heç mümkün də deyildi: onların ərazilərində yaranmışdılar və sosial dayaq nöqtəsi kimi məhz onların yerli, avtoxton əhalisinə (oturağına, köçərisinə fərq qoymadan!) istinad edirdilər. Onların hər biri özünü etnik sələflərinin mirasına (o cümlədən, tayfa və əşirətlərə, sosial-traybal birliklərə) iddia etməkdə haqlı bilirdilər və həqiqətən də haqlı sayıla bilərdilər. Çünki babaları bir idi. Elə həmin haqq iddiaları da çox keçmədən “qohum dövlətlər” arasında amansız rəqabətin təməlinə “oturmuşdur”. Kəsə söyləyəsi olsaq, boy birliklərinin bölünməsi, eyni soykökdən nəşət edən rəqib dövlətlərin təbəələrinə və beləliklə də sonradan qardaş xalqların nüvəsinə çevrilməsi məhz bu yolla gerçəkləşmişdir. Oğuz-türkmənlərin həyat hekayəsi, aşağıda görəcəyimiz kimi, deyilənləri geninə-boluna əks etdirir...

N.MUSTAFA

(ardı var)