Nəqliyyat dəhlizlərində yarımillik daşımalar 16 milyon tonu ötüb
Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində nəqliyyat-kommunikasiya infrastrukturu təkcə iqtisadi inkişafın deyil, həm də geosiyasi balansın əsas dayaqlarından biri hesab olunur. XXI əsrin qlobal çağırışları fonunda dövlətlərin regional və beynəlxalq əlaqələrdə mövqeyini müəyyənləşdirən əsas faktorlar sırasında nəqliyyat dəhlizləri və tranzit imkanları mühüm yer tutur. Bu baxımdan, Azərbaycan öz coğrafi mövqeyi, siyasi sabitliyi və logistika sahəsində həyata keçirdiyi genişmiqyaslı layihələr sayəsində regionun aparıcı tranzit mərkəzinə çevrilməkdədir. Ölkə həm Şərq–Qərb, həm də Şimal–Cənub istiqamətlərində əsas strateji qovşaq rolunu oynayır ki, bu da ona beynəlxalq ticarət yollarında xüsusi status qazandırır.
Dövlət Statistika Komitəsinin cari ilin yanvar–iyun aylarına dair açıqladığı rəqəmlər də bu reallığı təsdiq edir. Cari ilin yanvar – iyun aylarında nəqliyyat dəhlizlərində dəmir yolu nəqliyyatı ilə 7120,1 min ton, dəniz nəqliyyatı ilə 3752,2 min ton və avtomobil nəqliyyatı ilə 5307,7 min ton yük daşınıb. Bu göstəricilər təkcə ölkədaxili iqtisadi dövriyyəni deyil, Azərbaycanın beynəlxalq tranzit ölkəsi kimi artan rolunu əks etdirir. Maraqlı məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, dəmir yolu ilə daşınmış yüklərin 45,8 faizi, avtomobil nəqliyyatı ilə daşınmış yüklərin 42,3 faizi, dəniz nəqliyyatı ilə daşınmış yüklərin isə 95,1 faizi tranzit xarakterli olub. Bu isə Azərbaycanın tranzit qovşağı rolunun artıq regional çərçivədən çıxaraq qlobal əhəmiyyət kəsb etdiyini sübut edir.
Azərbaycanın ərazisindən keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri üzrə göstəricilər də olduqca diqqətçəkicidir. Hesabat dövründə Şərq – Qərb nəqliyyat dəhlizi ilə daşınmış yüklərin həcmi 8300,8 min ton, o cümlədən Avropa – Qafqaz – Asiya nəqliyyat dəhlizi ilə 4088,9 min ton, Şimal – Cənub nəqliyyat dəhlizi ilə 4690,5 min ton, Şimal – Qərb nəqliyyat dəhlizi ilə 2930,4 min ton, Cənub – Qərb nəqliyyat dəhlizi ilə daşınmış yüklərin həcmi isə 258,2 min ton olub. Bu rəqəmlər Azərbaycanın yalnız bir istiqamətdə deyil, müxtəlif marşrutlar üzrə çoxşaxəli tranzit imkanlarına malik olduğunu göstərir.
Əvvəlcə dəmir yolu nəqliyyatının rolunu nəzərdən keçirək. Dəmir yolu daşımaları iqtisadi baxımdan sərfəli, iri həcmli yüklərin daşınmasına yararlı və ekoloji cəhətdən nisbətən əlverişli olduğuna görə prioritet sahələrdən biri hesab olunur. Azərbaycanın mövcud dəmir yolu şəbəkəsi təkcə ölkə daxilində deyil, həm də beynəlxalq tranzit marşrutlarında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu xəttinin istifadəyə verilməsi isə ölkəmizi Türkiyə üzərindən Avropa ilə birləşdirərək strateji üstünlüklər qazandırıb. Bu xətt vasitəsilə Orta Dəhliz çərçivəsində Çin–Avropa istiqamətində yüklərin daşınma müddəti əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Həmçinin, dəmir yolu ilə daşınan yüklərin təxminən yarısının tranzit olması Azərbaycanın regional qovşaq kimi funksiyasını daha da gücləndirir.
Avtomobil nəqliyyatı isə çevikliyi və operativliyi ilə seçilir. Qısa məsafəli və qonşu ölkələrlə qarşılıqlı ticarətdə avtomobil daşımaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın avtomobil yolları şəbəkəsinin son illərdə əsaslı şəkildə yenilənməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması da bu sahənin inkişafını dəstəkləyib. Şimal–Cənub və Şərq–Qərb dəhlizləri üzrə avtomobil yollarının genişləndirilməsi, yeni körpülərin, tunellərin tikilməsi ölkəni həm region ölkələri, həm də Avropa və Asiya bazarları ilə daha sıx inteqrasiya edir.
Dəniz nəqliyyatının payı isə tranzit daşımalarında xüsusilə böyükdür. Xəzər dənizi vasitəsilə həyata keçirilən daşımaların 95,1 faizinin tranzit xarakterli olması Azərbaycanın Xəzər hövzəsində logistik mərkəz rolunu göstərir. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı bu baxımdan əsas qovşaqlardan biri kimi fəaliyyət göstərir. Limanın illik yükaşırma gücü artıq on milyonlarla tonla ölçülür və bu potensialın genişləndirilməsi istiqamətində yeni layihələr həyata keçirilir. Xəzər üzərindən gələn yüklərin Orta Asiya ölkələrindən Avropaya və əksinə daşınması Azərbaycanın geoiqtisadi mövqeyini daha da gücləndirir.
Dəhlizlər üzrə ayrı-ayrılıqda baxdıqda isə Azərbaycanın strateji üstünlükləri daha aydın görünür. Şərq–Qərb dəhlizi ölkəni Çin, Orta Asiya, Qafqaz və Avropa arasında körpü roluna çıxarır. TRACECA proqramı çərçivəsində Azərbaycan təkcə tranzit marşrutu yox, həm də regional əməkdaşlıq platformasının fəal üzvüdür. Şimal–Cənub dəhlizi isə ölkəyə Hindistan, İran, Rusiya və Şimal ölkələri arasında tranzit daşımalarında yeni imkanlar açır. Bu marşrutun tam gücü ilə işləməsi gələcəkdə Azərbaycanı qlobal ticarətin əsas iştirakçılarından birinə çevirə bilər. Şimal–Qərb və Cənub–Qərb dəhlizləri daha çox regional əhəmiyyət daşısa da, onların hər biri Azərbaycanın yükdaşımalar xəritəsində şaxələnməni təmin edir.
Tranzit yüklərin payının yüksək olması isə Azərbaycanın iqtisadiyyatına çoxşaxəli təsir göstərir. İlk növbədə, tranzit yüklər gömrük rüsumları, liman və dəmir yolu tarifləri vasitəsilə büdcəyə əlavə gəlir gətirir. Bundan əlavə, tranzit daşımaların artması logistika, anbar xidməti, sığorta, maliyyə əməliyyatları kimi sahələrin də inkişafına təkan verir. Bu isə qeyri-neft sektorunun genişlənməsinə, ölkənin iqtisadi dayanıqlılığının möhkəmlənməsinə xidmət edir.
Regional və qlobal kontekstdə də Azərbaycanın rolu getdikcə artır. Dünya ticarət marşrutlarının yenidən formalaşdırıldığı bir zamanda Orta Dəhliz layihəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çinlə Avropa arasında ən qısa quru marşrutlarından biri olan Orta Dəhliz üzərində Azərbaycanın yerləşməsi ona strateji üstünlüklər qazandırır. Bu dəhliz vasitəsilə daşınan yüklərin həcmi ildən-ilə artır və proqnozlara görə yaxın illərdə çox daha böyük rəqəmlərə çatacaq. Digər tərəfdən, Şimal–Cənub dəhlizi Azərbaycanın həm Rusiya, həm İran, həm də Hindistanla iqtisadi əlaqələrini gücləndirir. Bu marşrut yalnız ticarət üçün deyil, həm də enerji resurslarının, kənd təsərrüfatı məhsullarının, sənaye mallarının daha əlverişli şərtlərlə daşınması üçün mühüm imkanlar yaradır.
Bütün bu amilləri nəzərə aldıqda, Azərbaycanın beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərində artan rolu təkcə iqtisadi gəlirlər baxımından deyil, həm də geosiyasi təsir baxımından əhəmiyyətlidir. Tranzit ölkəsi statusu Azərbaycanı region dövlətləri və böyük güclər üçün əvəzsiz tərəfdaşa çevirir. Bu status həm də ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artırır, iqtisadi sabitlik üçün əlavə zəmanət yaradır.
Nəticə etibarilə, 2025-ci ilin ilk yarısının statistik göstəriciləri göstərir ki, Azərbaycan yalnız regional yox, həm də qlobal miqyasda nəqliyyat qovşağına çevrilmək yolunda ardıcıl və uğurlu addımlar atır. Mövcud infrastruktur layihələrinin davam etdirilməsi, yeni logistik mərkəzlərin yaradılması, dəhlizlərarası koordinasiyanın gücləndirilməsi və rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi yaxın illərdə bu potensialı daha da genişləndirəcək. Azərbaycan bu istiqamətdə nəinki tranzit ölkəsi, həm də beynəlxalq ticarətin mühüm iştirakçısı statusunu möhkəmləndirəcək.
Nigar Orucova, “İki sahil”
