Dövlət, parlament və cəmiyyət səviyyəsində paralel aparılan təşəbbüslər sülhün etibarlı bünövrəsini formalaşdırır və regional sabitliyi təmin edir

Azərbaycan və Ermənistan arasında uzun illər davam edən gərginlikdən sonra regionda sülh və etimad mühitinin formalaşdırılması istiqamətində mühüm bir mərhələ başlayıb. Oktyabrın 21-22-də İrəvanda Azərbaycan və Ermənistan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə ikitərəfli dəyirmi masa keçirilib. Görüş zamanı iştirakçılar avqustun 8-də Vaşinqtonda keçirilmiş sammitin yekunları üzrə müəyyən edilmiş gündəm məsələləri, iki ölkənin cəmiyyəti arasında qarşılıqlı etimadın möhkəmləndirilməsi tədbirləri, Cənubi Qafqazda sabit iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı üçün mümkün yollar,  eləcə də iki ölkənin vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri arasında birbaşa və uzunmüddətli əlaqələrin qurulması perspektivlərini müzakirə  ediblər. Sözügedən görüş yalnız siyasi səviyyədə deyil, ictimai səviyyədə də etimad quruculuğunun vacibliyini göstərir. Həmçinin iki ölkənin öz təşəbbüsləri ilə xarici müdaxilələr olmadan sülh yolunda atdığı ciddi addım kimi diqqət çəkir.

Azərbaycan və Ermənistan arasında aparılan bu cür danışıqların yalnız siyasi müstəvidə deyil, ictimai səviyyədə də dəstəklənməsi və etimad tədbirlərinin təşkili, regionda dayanıqlı sülh üçün vacib şərtdir. Bu mərhələ, uzun illər Qərb institutlarının dominant rol oynadığı sülh təşəbbüslərindən fərqli olaraq, iki ölkənin müstəqil addımlarla irəliləməsi baxımından əhəmiyyətlidir.

İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən görüş və nəzərdə tutulmuş uzunmüddətli tədbirlər prosesi iki ölkənin birgə sülh şəraitində yaşaması zərurətinə işarə edir. Bu, qarşıda hər iki xalqı uzun bir prosesin gözlədiyini göstərir. Görüş cəmiyyətlərin sülhə hazırlanması və vətəndaşlar arasında ünsiyyətin qurulması ilə etimad mühitinin möhkəmləndirilməsi üçün vacib bir başlanğıcdır.

Bakı ilə İrəvan arasında həyata keçirilmiş ilk çarter reysi də sülh prosesinin praktiki göstəricisi kimi əhəmiyyət kəsb edir. Bakı ilə Yerevan arasında həyata keçirilmiş ilk çarter reysi yalnız nəqliyyat əlaqəsi yaratmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda,vətəndaşlar arasında birbaşa ünsiyyət, işgüzar və mədəni əlaqələrin inkişafı üçün platforma yaradır. Reys sülh prosesinin praktik göstəricisi kimi, gündəlik həyatla etimad quruculuğu tədbirlərini birləşdirir və iki xalq arasında qarşılıqlı anlaşmanı möhkəmləndirir. Bu addım İrəvanda keçirilən vətəndaş cəmiyyəti görüşü və Vaşinqton görüşündə əldə olunmuş razılaşmalarla paralel olaraq, sülh prosesinin hərtərəfli və dayanıqlı irəliləməsinə töhfə verir.

İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən görüş uzun illər Qərb institutlarının dominant rolu ilə aparılan sülh təşəbbüslərindən fərqlənir. Keçmişdə bu institutlar sülh prosesini əsasən öz iradələri ilə yönləndirirdi, xarici təsir prosesin əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunurdu. Hazırkı addımlar isə göstərir ki, Azərbaycan və Ermənistan kənar müdaxilələr olmadan, öz müstəqil iradələri ilə sülh prosesini irəlilədə bilirlər. Bu, prosesin uğuru və davamlılığı baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır, həmçinin iki ölkənin cəmiyyətləri arasında etimadın formalaşmasına, qarşılıqlı anlaşmanın möhkəmlənməsinə imkan yaradır.

Tarixi kontekstdə baxdıqda, Ermənistan siyasi mühitində revanşizm meyilləri daim mövcud olub. Xüsusilə Koçaryan-Sarkisyan klanı və “Qarabağ klanı”, Rusiyadakı erməni əsilli oliqarxiya, erməni diasporu və kilsə uzun illər boyunca Azərbaycanın mövqeyinə qarşı qısqanclıq və ərazi iddiaları ilə çıxış ediblər. Bu qüvvələr yalnız daxili siyasətdə deyil, həm də diaspor və kilsə təsirləri vasitəsilə regionda münaqişənin qorunmasını təşviq ediblər.

Xarici təsirlər olmadan yerli aktorlar öz iradələri ilə müstəqil qərarlar qəbul edəndə, sülh prosesləri daha uğurlu olur. Bu baxımdan İrəvanda keçirilən görüşdə kənar müdaxilənin minimal olması prosesin uğuru üçün müsbət göstəricidir. Vacib olan odur ki, Ermənistan xalqı yeni müharibə haqqında deyil, öz gələcəyini və sosial-iqtisadi inkişafını düşünməlidir. Ermənistan xalqının sosial-iqtisadi inkişaf perspektivi və gündəlik problemləri yeni müharibə ideyalarından daha çox diqqət tələb edir. Regionun iqtisadi inkişafı və insanların həyat səviyyəsinin yüksəlməsi sülh prosesini dəstəkləyən əsas motivlərdən biri kimi çıxış edir. Tarixi baxımdan 1990-cı illərin münaqişə illərində insanların gündəlik həyatına fokuslanmaması və iqtisadi çətinliklər, gərginliyin dərinləşməsinə səbəb olmuşdur.

Eyni zamanda, Azərbaycanda böyük bir nəsil müharibə şəraitində böyüyüb və sülhün dəyərini dərindən anlayır. Azərbaycan tərəfi isə uzun illər müharibə şəraitində böyüyən bir nəsli formalaşdırıb. Bu nəsil üçün sülhün dəyəri, tarixi travmalar və humanitar itkilər səbəbindən daha yüksəkdir. Vətəndaşlar arasında dialoq və etimadın təşviqi yalnız siyasi səviyyədə deyil, həm də cəmiyyətin geniş təbəqələrində sülhün dərinləşməsi üçün vacibdir.

Beləliklə, revanşizm meyilləri, klan təsirləri və xarici faktorlar sülh prosesinin qarşısında potensial maneələr olsa da, İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən görüş bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün strateji əhəmiyyətli bir başlanğıc kimi qiymətləndirilir.

Oktyabrın 21-də Cenevrədə Parlamentlərarası İttifaqın 151-ci Assambleyası çərçivəsində Azərbaycan və Ermənistan parlament sədrlərinin ikitərəfli görüşü  də sülh prosesində rəsmi dövlət dialoqunun vacib komponenti olaraq diqqət çəkir. Aparılan müzakirələrdə spikerlər Vaşinqton görüşündə əldə olunmuş razılaşmaları və münasibətlərin normallaşması üzrə görülən tədbirləri alqışlayıblar.Spikerlər konstruktiv dialoqun davam etdirilməsinin vacibliyini vurğulayaraq, parlamentlər səviyyəsində etimadın möhkəmləndirilməsi tədbirlərini dəstəkləməyə hazır olduqlarını bildiriblər.

Tarixi baxımdan parlamentlər səviyyəsində qarşılıqlı münasibətlərin inkişafı, yalnız siyasi razılaşmaların imzalanması ilə məhdudlaşmır. Bu, həm də cəmiyyətlərarası etimadın möhkəmlənməsi və dayanıqlı sülhün təməlini qoyur. Parlament diplomatiyası ölkələr arasında qanunvericilik, humanitar və iqtisadi əməkdaşlıq sahələrində qarşılıqlı addımların koordinasiyasına imkan yaradır və sülh gündəliyini praktik mərhələyə çevirir. Bu görüş həm icraedici, həm də qanunverici orqanların sülh prosesinə inteqrasiyasını təmin edir. Eyni zamanda, görüş qarşılıqlı etimadın artırılması və sosial-iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi perspektivini də gündəmə gətirmişdir. Bu, yalnız siyasi rəsmi addım deyil, gələcəkdə mədəni mübadilə, təhsil və iqtisadi sahələrdə qarşılıqlı layihələrin həyata keçirilməsi üçün bünövrə rolunu oynayır. Beləliklə, parlamentlər səviyyəsində baş tutan dialoq Vaşinqton görüşü və İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti görüşünü tamamlayan strateji zəncirin mühüm bir elementidir.

Azərbaycan və Ermənistan arasında son dövrdə baş tutmuş görüşlər, həm Vaşinqton platforması, həm də İrəvanda vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilmiş dialoqlar regionda dayanıqlı sülhün və etimad mühitinin formalaşdırılması istiqamətində strateji əhəmiyyətli addımlar kimi qiymətləndirilir. Tarixi kontekstdə nəzər saldıqda, keçmişdə aparılan sülh təşəbbüsləri əsasən siyasi və diplomatik kanallar üzərindən, ictimaiyyətin minimal iştirakı ilə həyata keçirilmiş, bu isə proseslərin uzunmüddətli və dərin təsir göstərməsinə əngəl olmuşdur. Hazırkı təşəbbüslər isə dövlət, parlament və cəmiyyət səviyyəsində paralel şəkildə aparılaraq, sülhün etibarlı bünövrəsini formalaşdırır və regional sabitliyin təminatına xidmət edir.

Gələcək perspektivlər baxımından bu prosesin hədəfi yalnız siyasi razılaşmaların əldə olunması deyil, həm də cəmiyyətlərin bir-birinə inteqrasiyası, qarşılıqlı anlaşma və iqtisadi-mədəni əməkdaşlığın davamlı şəkildə inkişaf etdirilməsidir. Uzun illər müharibə şəraitində böyüyən nəsil üçün belə təşəbbüslər sülhün praktik nəticələrini gündəlik həyatla əlaqələndirir, etimad mühitini möhkəmləndirir və gələcək nəsillərin sülh şəraitində böyüməsini təmin edir. Eyni zamanda, bu proses Ermənistan cəmiyyətinin revanşizm meyllərindən, xarici təsirlərdən və diasporun təsirindən asılı olmadan, müstəqil və qərarlı iradə ilə irəliləyir. Bu, yalnız iki ölkənin sülhə sadiqliyini deyil, həm də regionun strateji sabitliyini, qarşılıqlı iqtisadi inkişafı və sosial rifahın təmin edilməsini gücləndirir.

Nəticə olaraq Azərbaycan və Ermənistan arasında həyata keçirilən etimad quruculuğu tədbirləri həm tarixi ədalətin, həm də gələcək nəsillərin rifahının qorunmasını nəzərə alan müasir və davamlı sülh modelinin nümunəsi kimi qiymətləndirilir.

Yaqut Ağaşahqızı, “İki sahil”