Dövlət başçısı İlham Əliyev 2024-cü il fevralın 7-də keçirilən prezident seçkilərində inamlı qələbəsindən sonra andiçmə mərasimindəki çıxışı zamanı Azərbaycanın yeni hədəfləri və xarici siyasət prioritetləri ilə bağlı önəmli mesajlar verərək bildirmişdi ki, biz beynəlxalq təşkilatlarla bağlı bundan sonra da öz addımlarımızı atacağıq, ilk növbədə, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) çərçivəsində səylərimizi davam etdirəcəyik: “Bu, bizim üçün prioritetdir, mən bunu açıq demək istəyirəm, yəqin ki, indi aparılan siyasət də hər kəsə bunu aydın göstərir. Bu, bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki bu, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Bizim ailəmiz türk dünyasıdır”.
Hazırda türk dünyasında əsas müzakirə olunan və diqqət mərkəzində saxlanılan məsələlərdən biri ortaq türk əlifbası məsələsidir. Artıq TDT tərəfindən yaradılan Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası 34 hərfdən ibarət ortaq türk əlifbası ilə bağlı razılığa gəlib.
TDT-nin Baş katibinin müavini Ömer Kocaman bu ilin mart ayında Bakıda keçirilmiş XII Qlobal Bakı Forumunda bu barədə danışarkən bildirib ki, gələn il ortaq türk əlifbası məsələsini birdəfəlik həll etməliyik. 2026-cı ilin seçilməsi heç də təsadüfi deyil. Belə ki, 100 il öncə, yəni 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultayda ortaq əlifba qəbul edilmişdi.
Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik Nizami Cəfərov mövzu ilə bağlı “İki sahil”ə açıqlamasında bildirdi ki, ortaq türk əlifbası məsələsi ilə bağlı Beynəlxalq Türk Akademiyasının rəhbəri akademik Şahin Mustafayevin və Türk Dil Qurumunun rəhbəri Osman Mərtin rəhbərliyi ilə 3 toplantı keçirilib: “Həmin tədbirlərdə Azərbaycanın, Türkiyənin, Özbəkistanın, Qazaxıstanın, Qırğızıstanın mütəxəssisləri iştirak ediblər. Müəyyən səlahiyyətləri olan həmin şəxslərin hər biri bu məsələ ilə bağlı təmsil etdikləri dövlətin baxışlarını ortaya qoyublar. Görüşlər peşəkarlıq baxımından məhsuldar keçib. Onu da deyib ki, müzakirələr TDT-nin dəstəyi ilə keçirilib. Bu isə o deməkdir ki, məsələ sözügedən qurumun diqqət mərkəzindədir. Bəli, 34 hərfdən ibarət əlifba qəbul olunub. Bu heç də asan məsələ deyil. Belə ki, bəzi türk dövlətləri (Qazaxıstan və Qırğızıstan) hələ da latın əlifbasına keçməyiblər, onlar bu əlifbaya keçməyə hazırlaşırlar. Digər dövlətlər isə (Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan) latın qrafikalı əlifbadan yararlanırlar”.
Həmsöhbətimiz vurğuladı ki, qəbul edilən 34 hərf türk xalqları üçün ümumi olan hərflərdir: “Biz o 2 hərfi götürmürük. Türkiyə türkləri “ə” hərfini götürmürlər və götürməyəcəklər. Çünki onlarda ədəbi dil ənənəsi elə gətirib ki, həmin səs olsa da tarixən o hərf işlənmir. Yaxud qazaxlarda 3 “u” hərfi var. Amma müzakirələrdə məlum oldu ki, onlardan 2-si artıqdır. Amma onlar yenə təkid etdilər ki, həmin hərflərin yalnız birindən imtina edə bilərlər. Ola bilsin ki, qazaxlar da digər türk xalqları kimi, ikinci “u”dan imtina eləsinlər. Çünki “ü” bir dənədirsə, “u” da bir dənə olmalıdır. Yəni, burada oppozisiya var, qoşalılıq var. Ola bilməz ki, bir dildə analoji olaraq, 2 “u” səsi olsun, bir dənə “ü” səsi.
Özbəklərdə 6 sait ənənəsi var. Amma ümumi müzakirələrdə onların mütəxəssisləri bildirdilər ki, bizim dilimizə də bəzi saitlər artırılmalıdır. Çünki onlar süni olaraq dildən çıxarılıb. Amma yerləri görünür. Hansı hərf götürüləcəksə, o, 34 hərfdən seşiləcək və qəbul ediləcək. Əlifba qəbul olunandan sonra əsas mürəkkəb məsələ nədir? Eyni səs eyni hərflə işarə olunsun. Yəni, elə olmasın ki, məsələn “k” səsini bir türk dövləti bir işarə ilə yazsın, digəri başqa işarə ilə. Mütləq eyni işarə olmalıdır. Məsələn qazaxlar təklif elədilər ki, onlarda da “ə” səsi var, həmin hərfi əlifbada "a" üzərində iki nöqtə ilə bildirəcəyik. Biz dedik ki, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində “a” üstündə iki nöqtəni “ə” kimi qəbul etmişdik. Amma bu, nə texniki, nə ictimai baxımdan özünü doğrultdu. Digər tərədən, üzərində iki nöqtə olan hərflərin sayı çoxalır. Halbuki, çoxnöqtəli əlifbanın tətbiqində problemlər olur. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, həmin hərf onlarda o qədər geniş yayılmayıb. Bu hərfdən təxminən 33 sözdə istifadə edirlər”.
N. Cəfərov daha sonra bildirdi : “Bəli, o 3 toplantı keçirildi. Sonuncusu da Bakıda oldu. Bu mənada Bakı ortaq türk əlifbasının qəbulunda tarixə düşdü. Özü də çox uğurlu keçdi. Nümayəndələr də etiraf etdilər ki, belə məsələlərin müzakirəsi üçün Bakı ən münasib bir məkandır. Bu da ölkəmizin tolerantlığından irəli gəlir”.
Bu addımı türk dünyasında gedən inteqrasiya proseslərinin uğurunun göstəricisi kimi dəyərləndirən akademikin fikrincə, inteqrasiya iqtisadiyyatdan tutmuş mənəviyyata qədər dəyərləri özündə ehtiva edir: “Unutmayaq ki, dünya inteqrasiya dünyasıdır. Əlifba məsələsi tam həll olduqdan sonra bundan sonrakı müzakirələr orfoqrafiya, terminologiya məsələri üzərində gedəcək. Yəni, burada söhbət türk dillərini birləşdrməkdən getmir. Bu dillər heç vaxt birləşməyəcəklər. Bu dillər artıq ayrılıblar və ayrı-ayrı dəyərlərdir. Amma bu dillər arasında əlaqələr, ortaq cəhətlər nə qədər mümkündürsə, o qədər də inkişaf etdiriləcək. Çünki on illərlə bizim dillərimiz və xalqlarımız bir-birindən ayrı düşüblər. İndi dillərimiz arasında normal əlaqə olsa idi, bu qədər zəhmət çəkməyə ehtiyac olmazdı. Amma tarix elə gətirib ki, biz keçmişin səhvlərini düzəltməliyik. Odur ki, indi dil, ədəbiyyat sahələrində bu inteqrasiya prosesi gedir. Bütün hallarda ən müxtəlif sahələrdə inteqrasiya üçün türk dövlətlərinin böyük siyasi iradəsi mühümdür. Bu iradə də var”
Qvami Məhəbbətoğlu, “İki sahil”
