Psixologiya insanların düşüncə və davranışlarını anlamağa çalışan bir elm sahəsidir və bu sahədə ortaya çıxan müxtəlif psixoloji effektlər insan təfəkkürünün nə qədər mürəkkəb və bəzən gözlənilməz ola biləcəyini göstərir. İnsanların qərar qəbuletmə prosesləri, yaddaşları və sosial qarşılıqlı təsirləri üzərində təsirli olan bu effektlər həyatımızın bir çox aspektində rol oynayır.

Budur, dünyanın ən məşhur və düşündürücü psixoloji effektləri

“Zeigarnik”

Zeigarnik effekti psixologiya sahəsində tanınmış bir fenomendir və adını Rus psixolog Bluma Zeigarnikdən alır. Bu effekt tamamlanmamış və ya yarım qalmış işlərin tamamlanmış işlərdən daha güclü şəkildə yaddaşda qalmasını ifadə edir. 1920-ci illərdə Zeigarnikin apardığı təcrübələrdə iştirakçılara müəyyən vəzifələr verildi və bəziləri tamamlanmış bəziləri isə yarım qalmışdı. Təcrübənin sonunda iştirakçılar yarım qalmış vəzifələri tamamlanmış vəzifələrdən daha yaxşı xatırladılar.

Bu effekt insan beyninin tamamlanmamış işlərə qarşı xüsusi bir diqqət ayırdığını və bu işlərin tamamlanması üçün davamlı bir motivasiya yaratdığını göstərir. Çox vaxt yarım qalmış işlər beynimizdə davamlı olaraq yenidən düşünülür və bu, bizə bu işləri tamamlayaraq psixoloji rahatlıq əldə etməyi təmin edir.

Zeigarnik effekti gündəlik həyatımızda müxtəlif formalarda görünə bilər. Məsələn, bir tapşırığı yarıda qoyduqdan sonra tamamlanmamış iş haqqında düşünməyə davam edə bilərik. Bu, həmçinin müxtəlif yaradıcı proseslərdə və layihələrdə yarımçıq qalmış işlərin daha yaxşı xatırlanmasına və nəticədə daha çox motivasiya ilə tamamlanmasına səbəb ola bilər.

“Plasebo”

Plasebo effekti bir şəxsin müalicəvi və ya terapötik təsir gözlədiyi bir müdaxilənin faktiki olaraq aktiv bir müalicə olmayaraq belə şəxsin vəziyyətində müsbət dəyişikliklərə səbəb olması fenomenidir. Yəni bir insanın müalicəvi bir preparat və ya üsul aldığına inanması onun real şəkildə sağalmasına və ya əhvalının yaxşılaşmasına yol aça bilər.

Plasebo effekti tədqiqatlarda və klinik sınaqlarda geniş şəkildə araşdırılmışdır. Məsələn, bir dərmanın təsirini qiymətləndirmək məqsədilə həyata keçirilən sınaqlarda bəzi iştirakçılara dərman yerinə müalicəvi təsir göstərməyən "plasebo" adlanan saxta dərmanlar verilir. Eyni zamanda, bu sınaqda həqiqi dərmanı alan qrup ilə placebonu alan qrupun vəziyyətləri müqayisə edilir. Plasebo effekti dərman və ya müalicəvi təsir göstərməyən bu saxta maddələrin də bəzən iştirakçıların simptomlarını azaldaraq və ya ümumi vəziyyətini yaxşılaşdıraraq təsir göstərə biləcəyini göstərir.

Plasebo effekti insan psixologiyasının gücünü və inancın fiziki və emosional vəziyyət üzərindəki təsirini nümayiş etdirir. Bu effekt müalicə prosesində inancların, gözləntilərin və xəstə ilə həkim arasındakı münasibətlərin nə qədər vacib olduğunu vurğulayır. Plasebo effekti həmçinin psixoterapiya və ya müalicəvi yanaşmalarda təsirli bir alət olaraq istifadə edilə bilər çünki müsbət təsir və motivasiya yaradan inanclar bəzən müalicə prosesinin bir hissəsi kimi işə yarayır.

“Danninq-Krüger”

Danninq-Krüger effekti, insanların öz bacarıqlarını və biliklərini qiymətləndirmədəki qüsurları ilə əlaqəli olan bir psixoloji fenomendir. Adını bu effekti ilk dəfə araşdıran psixoloq professorları David Dunning və Justin Krugerdən alır. Effekt adətən aşağı bacarıqlara malik olan insanların öz bacarıqlarını olduğundan daha yüksək qiymətləndirməsi və yüksək bacarıqlara malik olan insanların isə bu bacarıqlarını daha aşağı qiymətləndirməsi ilə xarakterizə olunur.

Bu effekt iki əsas xüsusiyyətdən ibarətdir:

Özünü yüksək qiymətləndirmə - Aşağı bacarıqlara malik insanlar,qüsurlarını və yetkinliklərini qiymətləndirməkdə çətinlik çəkirlər, bu səbəbdən öz bacarıqlarını həqiqətən olduğundan daha yüksək qiymətləndirirlər. Onlar öz biliklərinin çatışmazlıqlarını dərk etmədikləri üçün bu sahədəki müvəffəqiyyətlərini daha çox önə çəkirlər.

Özünü az qiymətləndirmə: Yüksək bacarıqlara malik olan insanlar bu bacarıqları təbii və sadə görürlər və bu səbəbdən başqalarının da eyni dərəcədə bilik və bacarığa malik olduğunu düşünürlər. Nəticədə öz bacarıqlarını və biliklərini daha aşağı qiymətləndirirlər.

Danninq-Krüger effekti, xüsusilə təhsil və peşə sahələrində özünü göstərə bilər. Məsələn, yeni bir bacarığı öyrənmə mərhələsində olan bir şəxs bu sahədəki anlayışını çox yüksək qiymətləndirə bilər lakin daha çox təcrübə qazandıqca bacarıqlarının həqiqi çətinliklərini və sərhədlərini daha yaxşı başa düşür.

Bu effekt insanın öz bilik və bacarıqlarını obyektiv şəkildə qiymətləndirməsinin çətin ola biləcəyini və öyrənmə prosesi ərzində öz-özünə qiymətləndirmənin nə qədər yanlış ola biləcəyini göstərir.

“Bystander” (Göz şahidi)

Bystander effekti fövqəladə vəziyyətlərdə bir neçə şahidin olduğu zaman hər bir şəxsin yardım etmə ehtimalının azalması fenomenidir. Bu effekt sosial psixologiyada geniş şəkildə araşdırılmışdır və ilk dəfə 1960-cı illərdə Kitty Genovesenin cinayətində ortaya çıxan bir neçə şahidin hadisəyə müdaxilə etməməsi ilə tanınmışdır.

Əsas prinsipləri bunlardır:

Təklif edilən müddət : Bir fövqəladə vəziyyətdə çox sayda şahid varsa hər bir şəxsin öz üzərinə düşən məsuliyyətin daha az olduğunu düşünə bilər. Nəticədə hər kəs başqalarının kömək edəcəyini gözləyərək öz kömək etmə ehtimalını azaldır.

Sosial Təhlükəsizlik: Şahidlər vəziyyəti qiymətləndirərkən başqalarının nə etdiyini izləyirlər. Əgər digər şahidlər kömək etmirsə bu, hadisənin ciddi olmadığı və ya kömək etmə ehtiyacı olmadığı fikrini yarada bilər. Beləliklə, sosial mühit kömək etmə qərarını təsir edə bilər.

Qarşılıqlı Təhlükəsizlik: Şahidlər vəziyyəti başqalarının necə qiymətləndirdiyini müşahidə edərək öz qərarlarını formalaşdırırlar. Əgər başqaları ciddi bir problem olduğunu düşünmürsə bu, digər şahidlərin də kömək etməməsinə səbəb ola bilər.

Bystander effekti fövqəladə vəziyyətlərdə hər bir şəxsin kömək etmə ehtimalını azaldaraq qurbanların köməksiz qalmasına və bəzən də kömək çağırışlarının müvəffəqiyyətsiz olmasına səbəb ola bilər. Bu effekti başa düşmək, həm fərdi həm də ictimai tədbirlərdə yardım etmə davranışlarını təşviq etmək üçün əhəmiyyətlidir. Müəyyən təlimlər və maarifləndirmə kampaniyaları, insanların fövqəladə vəziyyətlərdə daha aktiv və təsirli bir şəkildə iştirak etmələrini təşviq etməyə kömək edə bilər.

“Framing” (Çərçivələmə)

Framing effekti eyni məlumatın fərqli təqdimatı ilə insanların qərarlarını və mühakimələrini necə təsir edə biləcəyini göstərən bir psixoloji fenomendir. Bu effekt məlumatın necə təqdim edildiyinə bağlı olaraq insanların seçmə və ya mühakimə etmə proseslərində fərqli nəticələrə yol aça bilər.

Əsas prinsipləri:

Təqdimat Şəklindən Asılılıq -  Eyni vəziyyət və ya məlumat fərqli şəkildə təqdim olunduqda insanlar bu məlumatı fərqli qəbul edə bilərlər. Məsələn, bir məhsulun "80% müvəffəqiyyət dərəcəsi" ilə təqdim olunması "20% uğursuzluq dərəcəsi" ilə təqdim olunmasından daha müsbət təsir bağışlaya bilər.

Qərar verilməsi üzerində təsir: Çərçivələmə effekti insanların qərar qəbul etmə prosesini təsir edə bilər. Eyni məlumatın fərqli çərçivələrdə təqdim edilməsi insanların qərarlarını dəyişdirə və ya yönləndirə bilər. Məsələn, bir həkim bir müalicənin "5% ölüm riski" olduğunu vurğulayarsa, bu, müalicəni seçməyə qarşı bir maneə yarada bilər amma "95% müvəffəqiyyət ehtimalı" olduğunu vurğulayarsa eyni müalicəni qəbul etməyə daha meyilli ola bilər.

Riski və faydayı qiymətləndirmə: İnsanlar riskləri və faydaları çərçivələmə şəklinə görə qiymətləndirir. Risklərin vurğulanması qorxunu artıraraq insanların riskdən çəkinməsinə səbəb ola bilər, faydaların vurğulanması isə müsbət bir seçim etməyə yönləndirə bilər.

Çərçivələmə effekti marketinq, siyasət, tibbi qərar vermə və gündəlik həyatımızdakı digər sahələrdə geniş istifadə olunur. Məlumatın təqdimat tərzi insanların seçimlərini və qərarlarını əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Bu effektin başa düşülməsi daha obyektiv və məlumatlı qərarlar qəbul etmək üçün insanların təqdimat metodlarına diqqət etməsini tələb edir.

Nigar Orucova, “İki sahil”