Pessimistlər deyirlər: insan Yerdəki iqlimi pozub və biz hamımız ölümlə üz-üzəyik. Amma optimistlər bunda da müsbət bir səbəb görürlər: əgər bir planetdə iqlimi pozacaq qədər güclüyüksə, başqa planetdə də onu poza bilərik. Məsələn, Marsda! Amma Qırmızı Planetdə həyatın var olması üçün orada daha bir qlobal istiləşməni təşkil etmək kifayətdir ki, biz bunu Yer kürəsində “böyük uğurla” həyata keçiririk. Sizcə, bu, elmi fantastikadır?

Keçən ilin aprelində Astera İnstitutu və Pioneer Laboratoriyalarının iqlim mühəndisliyi texnologiyaları üzrə bilikli alimləri bir araya gələrək bu sualı müzakirə etdilər: Marsın terraformasiyası nə dərəcədə mümkündür?

Elm korifeylərinin hökmü nikbin idi. Mövcud texnologiya ilə Qırmızı Planetin atmosferini 100 ildən az müddətdə orta hesabla gündüz +30 dərəcə Selsi temperaturuna qədər qızdırmaq mümkündür. Qeyd edək ki, Marsda orta temperatur hazırda -63 °C-dir.

Alimlər layihənin dəyərini də hesablayıblar. Kifayət qədər sərfəli olduğu ortaya çıxıb. Belə ki, hər il temperaturu 1 dərəcə yüksəltmək üçün 1 milyard dollar kifayətdir.

Qazlar və ya aerozollardan istifadə edərək istixana effekti

Ən güclü istixana qazlarından 5000 dəfə daha təsirli olan metal aerozollar var. Bu, terraformasiyanın ən sadə, ən etibarlı və ucuz yoludur. Əgər Yerdən aerozol çatdırmaqdansa, istehsal Marsın özündə təşkil edilsəydi, layihənin dəyəri ildə 1 milyard dollardan az olardı.

Günəş geomühəndisliyi

Bunu etmək üçün konfet kimi hissəcikləri planetin orbitinə səpmək lazımdır ki, onlar istilik tutsunlar və Marsın səthinə günəş işığını səpsinlər. Və ya nazik alüminiumlaşdırılmış termoplastik üzlükdən hazırlanmış orbital güzgülərdən istifadə etmək lazımdır. Qiymət baxımından bu üsul aerozolların atmosferə səpilməsini nəzərdə tutan 1 nömrəli variantla müqayisə edilə bilər.

Qütb qapaqlarının nüvə bombardmanı

Bu, Marsın iqlimini dəyişməyin ən şıltaq yoludur. İlon Maskın dəstəyi sayəsində populyarlıq qazandı - texnoloji milyarder bu ideyanın qızğın tərəfdarıdır. İdeya ondan ibarətdir ki, nüvə silahı partlayışları Marsın qütblərindəki buzları əridib, atmosferə böyük miqdarda karbon qazı buraxaraq planetin temperaturunun və atmosfer təzyiqinin artmasına səbəb olacaq. Alimlərin fikrincə, bu üsul ən bahalı və səmərəsizdir. Hesab edin ki, Marsı isti saxlamaq üçün ABŞ və ya Rusiyanın nüvə ehtiyatlarına bərabər olan arsenal hər iki dəqiqədən bir partladılmalıdır.

Mars üç addımda “bağlar” planeti olacaq

- Marsın terraformasiyasının birinci mərhələsinin məqsədi yuxarıdakı üsullardan istifadə edərək planeti qızdırmaqdır. Bu, bir neçə onilliklər çəkməlidir. Birinci mərhələnin məqsədi planeti ekstremal həyat formalarının mövcudluğu üçün əlverişli etməkdir.

- İkinci mərhələdə yerüstü bakteriya və mikroblar orada yetişdiriləcək. Onların arasında kosmik radiasiyaya tab gətirə bilən, əbədi donda və günəş işığının çatışmazlığı ilə sağ qalan ekstremal canlılar var. Alimlər belə "ekstremistləri" Yerdən gətirməyi və onları yetişdirməyi təklif edirlər. Mars torpağı perkloratlar - xlor turşusunun birləşmələri ilə zəngindir. Ancaq bu birləşmələrlə qidalanan, oksigen buraxan mikroorqanizmlər də var. 60 kiloqram torpaqdan təxminən 550 litr oksigen əldə etmək mümkün olduğu hesablanır. Digər mikroorqanizmlər - endolitlər minerallardan yalnız qida maddələrini deyil, həm də suyu çıxara bilirlər.

- Üçüncü mərhələdə biokütlə “sənaye” miqyasında fotosintez yolu ilə oksigen istehsal etməyə başlayacaq. Bu, atmosfer təzyiqini artıracaq. Qonşu planetin terraformasiyasının əsas məqsədi "insanlara skafandr olmadan Marsda gəzməyə imkan verə bilən, oksigenlə zəngin atmosfer yaratmaqdır.

Ayı və Marsı koloniyalaşdırmağın açarı tərəvəz bağçasında basdırılıb

Planetin ən varlı adamı İlon Mask buraxılış pəncərəsi iki ildə bir dəfə açıldıqda və Marsla Yer arasında məsafə minimal olduqda, bütün raket eskadriliyalarını göndərmək üçün yüzlərlə Ulduz gəmisi qurmağı planlaşdırır - onu altı aya qət etmək olar. 2017-ci ildə İlon Mask “New Space” jurnalında məqalə dərc etdirib və burada qonşu planetdə milyon nəfərlik koloniya təşkil etmək planlarından danışıb. Bunun üçün ona 40-100 il və “Starships”in 10 min uçuşu lazımdır.

İki il sonra, 2019-cu ildə Mərkəzi Florida Universitetinin alimləri Marsdakı bu milyonluq insan koloniyasının necə qidalanacağını hesablayan kompüter modeli hazırlayıblar. Məlum olub ki, başqa planetləri müstəmləkə etmək üçün açarlar “tərəvəz bağçalarında basdırılıb”. Riyazi hesablamalar göstərib ki, 100 Yer ili ərzində Marsa qida ilə 54 min gəmi göndərilməlidir və yalnız 100 ildən sonra koloniya xüsusi kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirməklə, həşəratlardan zülal unu və bioreaktordan süni ət əldə etməklə qidalana biləcək.

Buna görə müstəmləkəçilərin sağ qalması yerdən kənar aləmlərdə bağçılıq işinin uğurundan asılıdır.

Ayda torpaq daha məhsuldardır və daha çox günəş şüası var

Prinsipcə Mars və Ay torpaqlarında hər hansı bir bitki yetişdirmək mümkündürmü? Şimali Arizona Universitetinin alimləri 2024-cü ildə heyrətamiz bir təcrübə apardılar. Aydakı Ay "bağçası" ilə təcrübələr üçün alimlər 1972-ci ildə Apollon 16 missiyası zamanı götürülmüş nümunələrdən rekonstruksiya edilmiş süni torpaqdan istifadə ediblər.    Mars torpağının analoqu “Curiosity rover” tərəfindən ötürülən məlumatlar əsasında yaradılmışdır. Onun üzərində qarğıdalı, brokkoli, balqabaq, lobya, yonca və digər bitkilər becərdilər. Qarşıda kartofla təcrübələr var.

Tədqiqatın iştirakçılarından biri aspirant Laura Li deyib: "Məlum olub ki, Ay torpağında bitkilər Marsdan daha yaxşı böyüyüb. Halbuki hər şeyin tərsinə olacağını düşünürdük”.

Məlum olub ki, Marsda torpaq azotla (bitkilər üçün həyati vacib komponent) zəngin olsa da, eyni zamanda çox sıx və gillidir. Bu, bitki köklərinin inkişafına mane olur.

Marsda və Ayda yer sakinləri hermetik şəkildə bağlanmış istixanalarda bağ qurmalı olacaqlar. Bu, bitkilər üçün əlverişli temperatur rejimini və ən əsası yerin atmosfer təzyiqini yaratmağın yeganə yoludur. Aşağı təzyiq bitkilər üçün quraqlıq qədər zərərlidir. Yəqin ki, gələcəkdə insanlar belə suallar verəcəklər: Yay kottecini harada almaq daha yaxşıdır - Marsda yoxsa Ayda? Alimlər tələsməməyi və müsbət və mənfi cəhətləri diqqətlə ölçməyi məsləhət görürlər. Ayda aşkar olunduğu kimi, torpaq daha məhsuldardır. Bundan əlavə, Mars Yer və Ayın aldığı günəş işığının təxminən 43%-ni alır.

Prinsipcə, bu, Marsda məhsulun yetişdirilməsi üçün kifayət edə bilər. Lakin alimlər deyirlər ki, süni işıqlandırma hələ də Mars istixanalarında istifadə olunacaq. Gələcəkdə onlar Marsda Yer kimi atmosfer yaratdıqda orada skafandrsız günəş vannası qəbul etmək mümkün olacaq. Amma ehtimal edilir ki, Ayda skafandrsız gəzmək mümkün olmayacaq: orada atmosfer yaratmaq mümkün olmayacaq - peykin cazibə qüvvəsi az olduğundan hava buxarlanacaq.

Nubar Süleymanova, “İki sahil”