(IV yazı)

BÖYÜK SƏLCUQİ DÖVLƏTİNİN SÜQUTUNUN SƏBƏBLƏRİ 

Böyük Səlcuqi dövlətinin süqut səbəbləri ətraflı araşdırılıb. Müxtəlif mənbə və tədqiqatlarda deyilənləri ümumiləşdirən N.Nəsibli həmin səbəbləri bu ardıcıllıqla təsbit edir: mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi və taxt uğrunda aramsız münaqişələr; oğuz üsyanları (seçdirmə bizimdir-N.M.); Səlib müharibələrinin başlanması; Abbasi xəlifələrinin səlcuqi asılılığından qurtulmağa çalışması; batinilər, fatimilər və şiələr tərəfindən aparılan pozuculuq-təxribat fəaliyyətləri və s. Göründüyü kimi, sadalananların hər biri konkret və aydın səbəblərdir və oxucuda da, yəqin ki, şübhə və çaşqınlıq yaratmayacaq. Asanlıqla anlaşılmayan tək bir səbəb var. Tədqiqatçının əhəmiyyətinə görə ikinci yerə qoyduğu, “oğuz üsyanları” kimi formulə etdiyi və bizim ana mövzumuzla birbaşa bağlı olan həmin paradoksal səbəblə bağlı elə ilk andan, ortaya haqlı bir sual çıxır: oğuz-türkmənlər nədən öz qurduqları dövlətə düşmən kəsilməli, onun yıxılmasına çalışmalıydılar? Onları buna nə vadar etmişdi? Ziddiyyət harda və nədən yaranmışdı?

Bu kəskin sual təkcə Böyük Səlcuqilərin deyil, həm də sonrakı bir çox türk dövlətlərinin taleyində məşum rol oynamış dərin bir sosial-siyasi problemlə- “türkmən məsələsi” ilə birbaşa bağlıdır və ətraflı, anlaşıqlı izahat tələb edir. Bəli, doğrudan da Böyük Səlcuqi dövləti, kınıklar başda olmaqla, oğuz-türkmən boylarının öz əsəri idi. Onlar hələ Sultan Toğrul dövründən (onun tuğrasında ox və yaydan ibarət kınık damğası əks olunmuşdu) bu dövlətin qurulmasında yaxından iştirak etmiş, onun yolunda canla-başla çalışmışdılar. Yürüş və səfərlərin başlıca zərbə qüvvəsini, səlcuqi ordularının nüvəsini təşkil etmiş, amansız mücadilələr aparmış, zəfərlər çalmış, İslam dünyasında siyasi hakimiyyəti ələ almış, hegemon etnik birliyə çevrilmışdilər. Dövlətin yaranışında və formalaşma mərhələsində onların xidmətləri danılmaz idi və xanədan üzvləri tərəfindən də daim yüksək qiymətləndirilirdi. Hətta tarixdə türkmənlərin qatı əleyhdarı kimi ad çıxarmış vəzir Nizamülmülk belə “Siyasətnamə” əsərində onları hakim sülalənin əqrəbaları kimi səciyyələndirərək yazırdı: “Hər nə qədər sayları çox olan türkmənlərdən üzüntü hüsulə gəlmişsə də, onların dövlət üzərində haqları böyükdür. Zira türkmənlər Səlcuqi dövlətinin başlanğıcında xidmətlər göstərmiş, sıxıntılar çəkmişlər. Səlcuqi dövlətinin bunlara qarşı təəhhüdləri vardır”. Elə türkmənlər də xidmətləri müqabilində iqtidar sahiblərindən xüsusi imtiyazlar gözləyir və müəyyən mənada dövləti, xanədanı özlərinə borclu sayırdılar. Onların əksər hissəsi canları-qanları bahasına aldıqları şəhərlərin yaxınlıqlarında, çöllüklərdə alaçıq, çadır həyatını davam etdirir, kiçik bir qismi isə Səlcuqi sultan və məliklərinin saraylarında vəzifə tuturdu. Köçəri çoxluq, işğal olunmasında iştirak edib, genişləndirdiyi, idarəçiliyini isə çox vaxt yerli hakimlərin öhdəsinə buraxdığı şəhərləri özününkü sayır, bəzən bu hakimləri xəraca bağlayır, mövcud nizamı pozur, belə demək mümkünsə, dünyaya hökm edən qüdrətli bir dövlətə “qafa tuturdu”. Digər tərəfdən Orta Asiyadan Xorasana axan köçlər gah güclənib, gah səngisə belə dayanmaq bilmirdi. Gələnlər özlərinə yaylaq və qışlaqlar tutmaq istəyir, bu mümkün olmadıqda əski adətləri üzrə qarətçilik edirdilər. Bir tərəfdən asayişi və yerli təbəələri qorumaq, o biri tərəfdən türkmən obalarına yurd tapmaq, onları öz tərəfinə çəkmək məcburiyyəti ilə üzləşən Səlcuqi idarəçiləri çıxış yolunu köçəriləri oturaqlaşdırmaqda görür, onları ənənəvi həyat tərzlərindən zorla ayırmağa çalışırdılar. Türkmənlər isə bu cəhdlərlə barışmır, öz kimliklərini və dünyagörüşlərini şiddətlə müdafiə edirdilər. Bu, dar çərçivədə köçəriliklə oturaqlığın, bir qədər geniş götürdükdə isə dünyaya və həyata daban dabana zidd olan iki müxtəlif fəlsəfi baxışın mübarizəsi idi.

Gizli və açıq münaqişələr dövlətin yarandığı dövrdən, Sultan Toğrul çağından başlamışdı. O vaxtdan ki, yeni yaranan hər bir dövlət kimi Səlcuqilər də müdafiə və genişlənməyə ehtiyac duyurdu. Dəndənəkan döyüşündən sonra Xorasan civarında dağınıq halda yaşayan türkmən tayfaları, demək olar, hamılıqla Sultan Toğrulun başına toplaşmışdı. Bəziləri ona biət etmiş, bəziləri ondan kənar durmağı məqsədəuyğun saymışdı. Amma hər biri yeni oğuz xaqanlığından öz nəsibini almağa ümid bəsləyirdi. Türkmənlərin siyasi mərkəzinə çevrilməsi, bir tərəfdən, əlbəttə ki, Səlcuqiləri qüvvətləndirirdi. Hakim xanədan özünü türkmən sayır, onları özününkü bilir, həmçinin qarşıdakı fəthlərdə qohum tayfaların gücündən yararlanmaq istəyirdi. Sultan Toğrulun türkmənlərə həqiqətən də səmimi yanaşmasına inanmaq üçün onun öz bacısını türkmən bağbuğlarından Qızıl bəyə ərə verdiyini xatırlamaq yetərlidir. Türkmənlərin ehtiyaclarına həssaslıqla yanaşan Sultan, onları yanından uzaqlaşdırmaq istəmir, tez-tez yol verdikləri özbaşınalıqlara da çox vaxt göz yumurdu. Özlərini və təmsil etdikləri boyları hamıdan üstün tutan türkmən bəyləri isə ən yaxşı otlaqları, ən bərəkətli torpaqları almaqda israr edir, tələbləri yerinə yetirilməyəndə qılınca əl atır, məqsədlərinə qol gücünə çatmağa çalışır, traybalist mənafeləri uğrunda dövlətlə, dövlət adamları ilə döş-döşə gəlməkdən çəkinmirdilər. Heyvanlarına yeni otlaqlar tapmaq üçün burdan ora, ordan bura köçməli olan türkmənlər vergi intizamını pozur, qarşılarına çıxan maneələri zorakı üsullarla aşmağa çalışır, oturaq əhalinin haqlarını pozur, narazılıq yaradırdılar.

•Oğuz-türkmənlər nədən öz qurduqları dövlətə düşmən kəsilməli, onun yıxılmasına çalışmalıydılar? Onları buna nə vadar etmişdi? Ziddiyyət harda və nədən yaranmışdı?

Doğrudur, çox zaman onların özbaşına axınları da dövlətin yolu üzərindəki bir çox əngəllərin aradan qalxmasına vəsilə olurdu. Misal üçün, İran yaylasının qərbindəki bəzi kiçik əmirliklərin başçıları türkmən hücumları qarşısında birləşməyi ağıllarına belə gətirmədən, təkbaşına dayanmağa çalışmış, xərac verib onlarla dil tapmaq istəmiş, bəzən buna nail olsalar da, əksər hallarda təzyiqlərdən qurtula bilməmiş, nəhayət, Səlcuqi dövlətinə sığınmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Çoxusu müsəlman olan həmin əmirlər üçün bu, daha sərfəli idi. Onlar könüllü şəkildə Sultandan asılılığı qəbul edir, onun adına xütbə oxutdurur, sikkə kəsdirir, öhdələrinə vergi ödəmək, lazım gələrsə, orduya canlı qüvvə göndərmək kimi mükəlləfiyyətlər götürürdülər.

Tarixşünaslıqda türkmənlərin hərbi fəaliyyətindən bəhs açılarkən əlbəttə ki, birinci plana Səlcuqi dövlət siyasətinə uyğun olaraq sultanların, xanədan üzvlərinin və türkmən başbuğlarının qoşunları tərkibində apardıqları döyüşlər çıxarılır, amma bununla birlikdə onların ölkə daxilindəki müxtəlif silahlı əməliyyatlarda müstəqil şəkildə, belə demək mümkünsə, özbaşına iştirak etmələri də xüsusi vurğulanır. Belə döyüşlər bir qayda olaraq boy bəylərinin təşəbbüsü ilə baş verir və iqtisadi mübahisələri həll etmək məqsədi daşıyırdı. Bəzi türkmən dəstələri isə qənimət və mükafat müqabilində vassal əmirliklərin və ya ayrı-ayrı xanədan mənsublarının mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyamlarında fəal iştirak edirdilər. Göründüyü kimi, Səlcuqi sultanlarının xoşməramlı səylərinə baxmayaraq, öz boy və bəylərinin maraqlarını hər şeydən üstün tutan və başqa qohum-yad boylarla daimi rəqabət halında yaşayan, bir-biri ilə yola getmək istəməyən “başıpozuq” türkmən qruplarını razı salmaq və dövlətə bağlamaq de-fakto, mümkün deyildi. Sultan Toğrul bir dəfə Xəlifə Qaimlə söhbətində də onları itaət altında saxlamağın çətinliyindən şikayətlənmişdi. Türkmənlərin “asi” ruhunu oxşamaq gün keçdikcə daha böyük müşkülə çevrilirdi.

•Səlcuqi idarəçiləri çıxış yolunu köçəriləri oturaqlaşdırmaqda görür, onları ənənəvi həyat tərzlərindən zorla ayırmağa çalışırdılar. Türkmənlər isə bu cəhdlərlə barışmır, öz kimliklərini və dünyagörüşlərini şiddətlə müdafiə edirdilər. Bu, dar çərçivədə köçəriliklə oturaqlığın, bir qədər geniş götürdükdə isə dünyaya və həyata daban dabana zidd olan iki müxtəlif baxışın mübarizəsi idi.

İxtilafın dərinləşməsində köhnə inciklik və düşmənçiliklər də az rol oynamırdı. Yuxarıda Arslan Yabğuya bağlı türkmənlərlə Mikayıl oğullarının qarşılıqlı münasibətinə toxunduq. Qızıl bəy öldükdən sonra Göktaş, Boğa kimi tanınmış bəylərin rəhbərlik etdiyi bu qrup Səlcuqilərin hakimiyyətini tanımaqdan imtina etmişdi və fürsət düşdükcə, açıq şəkildə onlara qarşı çıxırdı. Bir neçə dəfə dövlətə qarşı qiyam da qaldırmışdılar. İbnül-Əsir Rey ətrafında baş vermiş qarşıdurma zamanı Toğrul bəyin elçi göndərib onları barışmaq üçün dəvət etdiyini, asi bəylərin isə onun elçisinə belə cavab verdiyini yazır: “Toğrul bəyə de ki, bizi bir yerə toplayıb sıradan çıxarmaq niyyətindəsən. Qorxduğumuz üçün səndən uzaq dururuq. İndi burada (Zəncan ətrafındakı bir çayın qırağında-N.M.) qonaqlamışıq, əgər üzərimizə yerisən, Xorasana və ya Diyari-Ruma (Anadoluya-N.M.) gedərik, amma heç bir zaman səninlə birlikdə olmarıq.” Bu cavabdan sonra Sultan Toğrulun əmisi oğlu İbrahim İnalı Reyə göndərdiyi, onun gəlişindən xəbər tutan türkmənlərin isə bölgəni tərk edərək əvvəl Azərbaycana, sonra isə fikirlərini dəyişib əl-Cəzirəyə yol aldıqları məlumdur. İbrahim İnal  Bağdad yolu üzərində yerləşən strateji əhəmiyyətli Reyi və İran yaylasının uc nöqtəsindəki Həmədanı aldıqdan sonra (1042) Sultan Toğrul paytaxtı Reyə  köçürmüşdü. Təəssüf ki, Səlcuqi dövlətinə qarşı baş qaldıran oğuz boyları “İraq türkmənləri” (Yavəgiyyə/Yabğulu/ Navəkiyyə türkmənləri) ilə məhdudlaşmamış, saray və xanədan isə onlarla uzlaşmaq naminə qeyri-zorakı üsullardan optimal istifadə edə bilməmişdir. Osman Turanın təbirincə, “Səlcuqi dövlət xadimləri özlərinə yurd tapmaq və sürülərini artırmaq üçün müsəlman torpaqlarını istila edən, yağmalayan, yerli xalqlarla dava-dalaş salan, nəticədə cəngü-cidala səbəb olan və lövbərsiz gəmiyə bənzəyən azad ruhlu bu köçəri türkmənləri cilovlamaqdan ötrü” çox çalışmış, lakin əvvəl-axır buna müyəssər olmamışlar. “Türkmən məsələsi” Böyük Səlcuqi dövlətinin bütün tarixi boyunca qarşılaşdığı ən önəmli problemlərdən biri olaraq qalmışdır.

Elmi ədəbiyyatda köçəri türkmən boyları ilə onların hakimiyyətə gətirdiyi Səlcuqi xanədanı arasında ziddiyyətlərə, əsasən, 2 müxtəlif fundamental-konseptual sistem: İslama qədərki türk dövlət idarəçilik baxışları və klassik İslam dövlət-hakimiyyət təlimləri müstəvisində izah verilir. Biz də bu yolla gedəcəyik. Amma əvvəlcə, yaxşı olar ki, köçəri türkmənlərə xas olan ümdə təsisat və anlayışları nəzərdən keçirək. Çünki fikrimizcə, istənilən ziddiyyətin təməlində etnik-ənənəvi və dini-mədəni amillərlə yanaşı yaşayış tərzi ilə şərtlənən baxış və strukturlar da mühüm yer tutur.

KÖÇƏRİ TÜRKMƏNLƏRİN TƏŞKİLATLANMA ÖZƏLLİKLƏRİ

Köçəri türkmənlər, əsasən, bir-birinə qohum olan böyük ailələr (obalar) şəklində yaşayır, mövsümdən mövsümə yaylaq və qışlaqlara köç edir, yaylaqlarda heyvanlarını otarır, qışlaqlarda isə həm də (qismən) əkinçiliklə məşğul olurdular. Onların ən xarakterik cəhəti mobil döyüş qrupları şəklində təşkilatlanmaları idi. Köçəri türkmənlər kənar müdaxilələr üçün açıq yaşadıqlarından tez-tez özlərini və obalarını müxtəlif təhlükələrdən qorumalı olurdular. Odur ki, yaxşı at minir, ox atır, qılınc çalırdılar. Obanın lideri toyda seçilən bəy idi. Köçərilər öz bəylərinə dərindən bağlanır, onların əmrlərinə qeydsiz-şərtsiz əməl edirdilər. Bəy bir komandan, xalq isə onun əskəri sayılırdı. Belə demək mümkünsə, gündəlik həyatda bəyin obasından, obanın isə bəyindən başqa köməyi yoxdu. Obası ilə mənafe və mənfəət ortaqlığı ilə bağlanan bəyin əsas vəzifələri təhlükəsizliyi qorumaqdan, köçləri təşkil etməkdən, yeni otlaqlar və qənimət mənbələri axtarıb tapmaqdan, məşvərət  məclisində (toyda) yürüş zərurətini əsaslandırmaqdan, səfərlər zamanı əməliyyatların taktika və strategiyasını müəyyənləşdirməkdən, bir sözlə, qoşunu qələbəyə, obanı rifaha qovuşdurmaqdan ibarət idi. Hərbi əməliyyatlarda əldə olunan qənimətlər ədalətlə bölüşdürülür, hamı qazanılan qələbədən layiqli pay ala bilirdi. Qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq, qənimətin və gündəlik vəzifələrin düzgün bölgüsü türkmən obalarında birliyin, bütövlüyün, bəylə xalq arasında səmimi münasibətlərin möhkəm zəmini sayılırdı. Türkmən obalarının təşkilatlanma tipi ilə Qərbə xas “Comitatus” (latın dilində “hərbi qardaşlıq birliyi” mənası ifadə edir) sistemi arasında paralellər aparan F.Starın yazdığı kimi, “Köçəri döyüşçülərin səmərəli savaş keyfiyyətləri təşkilatlanma məsələsindən gəlirdi. Onların təşkilatlanması qəbilə başçısı və ona sadiq tərəfdarlar dəstəsi üzərində özüllənirdi. Bu möhkəm ruhlu döyüşçülərin gücü mənsub olduqları nəslin təəssübündən deyil, başçıya mütləq sədaqətdən qaynaqlanırdı”. Bəylərin rəyi və iradəsi müəyyənləşdirici, hətta həlledici rol oynayır və yalnız törə (qanunlar, adətlər, yasaqlar kompleksi, siyasi-əxlaqi kodeks) ilə məhdudlaşdırılırdı. Oba əhalisi (yaxud təmsilçilik əsasında ailə, nəsil başçıları) bəyini irsi liderlik, şəxsi məziyyətlər, təsərrüfat asılılığı və s. prinsiplər üzrə seçir, özlərini onun hökmünə təslim edir, ona tam hərəkət azadlığı və qərarçıxarma səlahiyyəti verir, bununla da nizam, dolanışıq, təhlükəsizlik kimi fundamental qayğılar da daxil olmaqla bütün problemlərin həllini onun üzərinə qoyurdular. Bu, törə qarşısında legitimlik kəsb edən sarsılmaz bir sosial kontraktdır və törə pozulmayınca qüvvəsini itirmir (törənin pozulması isə ən böyük cinayət sayılır). Müqavilənin şərtləri aydındır: fərdlər öz üzərlərinə bəyə qeyd-şərtsiz sədaqət və itaət öhdəliyi, bəy isə qarşında duran vəzifələri yerinə yetirmək, kütləvi-ictimai gözləntiləri gerçəkləşdirmək öhdəliyi götürür.

•Qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq, qənimətin və gündəlik vəzifələrin düzgün bölgüsü türkmən obalarında birliyin, bütövlüyün, bəylə xalq arasında səmimi münasibətlərin möhkəm zəminidir.

Məlumdur ki, türkmən obalarında idarəçilik və inzibatçılıqla məşğul olan xüsusi bir zümrə yox idi; əgər bəyin buyruğu ilə kimsə bu işlərə vəzifələndirilirdisə də, onlara hər hansı imtiyaz verilmirdi. Hətta bəyin özünün də hakimiyyəti tam suveren və mütləq olmayıb, törənin tələbləri və icmanın həyati maraqları, ilk növbədə ümumun rifah halı ilə, eyni zamanda Məclisin azad iradəsi ilə şərtlənirdi. O, taleyüklü məsələləri, ələlxüsus axın və basqın təşəbbüslərini tayfa ağsaqqalları, nüfuzlu ailə başçıları ilə razılaşdırmağa borclu idi. Köçəri türkmənlər sinfi ayrı-seçkiliyin nə olduğunu bilmirdilər. Bahəddin Ögelin qeyd etdiyi kimi, özəl mülkiyyətin varlığı onların fərdi siyasi hüquqlarının, iqtisadi azadlıqlarının mühüm təminatı idi. Boylardan ayrılan şəxs və ailələr daşınar əmlaklarını getdikləri yerə aparmaqda sərbəst idilər.  Bu da köçəri obalarında siyasi plüralizmə və fərdlərin hərəkət azadlığına imkan yaradır, imtiyazlı siniflərin və ya quldarlığın yaranmasının qarşısını alırdı.

•Türkmən obalarında idarəçilik və inzibatçılıqla məşğul olan xüsusi bir zümrə yox idi; əgər bəyin buyruğu ilə kimsə bu işlərə vəzifələndirilirdisə də, onlara hər hansı imtiyaz verilmirdi. Hətta bəyin özünün də hakimiyyəti tam suveren və mütləq deyildi.

Sadalananları qədim türk dövlətçilik baxışları sisteminin təməl daşları hesab etmək mümkündür. Amma zaman keçdikcə bu sistemin müəyyən təshih və dəyişikliklərə məruz qaldığını da görmək çətin deyil. Yaranan fərqlər, hər şeydən öncə etno-sosial cəhətdən qarışıq tipli dövlətlərin formalaşmasından irəli gəlir. Bozqır türk dövlətləri quruluş baxımından, adətən, köçəri və oturaq tayfaların ortaq məqsədlər naminə qısa- və ya uzunmüddətli siyasi ittifaqları kimi nəzərdən keçirilir. Müttəfiq boyların nisbi muxtariyyətinin gözlənilməsi bu konfederativ təsisatlarda vahid mərkəziyyət prinsipini mütəmadi olaraq sınağa çəkir, gücləndirir və ya zəiflədir. Eyni zamanda nüfuzlu tayfa başçılarının, boy bəylərinin məclis üzvləri qismində dövlət idarəçiliyinə cəlb olunması şərti erkən, belə demək mümkünsə, ibtidai demokratiyanın yayılmasına şərait yaradır (Oğuz Yabğuluqlarından bəhs edərkən bunu gördük). Qurucu boyların (və bəylərin) suverenliyi dövlət hakimiyyətinin kollegial orqanları tərəfindən müəyyən həddə daraldılır. Lakin buna baxmayaraq təbəələrin siyasi hüquq və iqtisadi azadlıqları toxunulmaz qalır. Özəl mülkiyyət hüququ bəzən ailə və boy hüdudlarını aşaraq dövlət miqyasında təsbit olunur və tədricən, əkin sahələrini də ehtiva edir. Hunlarda təbəələrin şəxsi torpaq paylarına malik olması Çin qaynaqlarında əksini tapmışdır. Uyğur Xaqanlığı və onun davamı kimi yaranmış Qaraxanilərdə də özəl mülkiyyətin varlığı aşkar görünür. Bununla belə burada dövlət mülkiyyətinin ilk cücərtilərinə də rast gəlirik. Artıq otlaq və yaylaqlar dövlətə aiddir və bu mülkiyyətdən yararlanmaq müqabilində vergi ödənilir.

•Köçəri türkmənlər sinfi ayrı-seçkiliyin nə olduğunu bilmirdilər.

Əlbəttə, İslamaqədərki dövrdə türklərdə klassik dövlətçilik ənənələri İslamdan sonrakı dövrə nəzərən zəif sayıla bilər, lakin burada dövlət kultunun daha güclü olduğu şübhə doğurmur. Cəmiyyətə dövlətin müqəddəsliyi düşüncəsinin aşılandığı, bu düşüncənin mifoloji (Oğuz xanın vəzifəsini Tanrı Ülgendən alması) və ilk runik-yazılı (Orxon-Yenisey abidələri) mətnlərə sirayət etdiyi faktdır. Türklər dövlət qədər onu quran ailənin üzvlərini də müqəddəsləşdirirlər. Xanədan mənsubları artıq köçəri türkmən bəylərindən prinsipial şəkildə fərqlənən xarizmatik (“kut sahibi”) şəxsiyyətlərdir. Dövlətin başında duran xaqan, hakimiyyət hüququnu (iqtidarı=kutu) Göy Tanrıdan almışdır. “Kut” anlayışı onun Tanrı ilə birbaşa bağlılığına işarə edir və siyasi legitimliyinin başlıca mənbəyidir. Asiya-Hun imperatoru “Göytanrının, Günəşin, Ayın taxta çıxardığı Tanrı kutu Tan-hu”, Göytürk xaqanları isə “Tenri tək Tenridə bolmış Türk Bilgə xaqan” deyə təqdim olunur. X.İnalcığın qeyd etdiyi kimi, “Türk dövlət anlayışında törə və kut bir-birindən ayrı düşünülmür. Hökmdar olmaq üçün Tanrının kutuna layiq görülmək əsasdır”. Əski türk dövlət fəlsəfəsində hökmdar-xalq münasibətlərinə dair söylənənlər məhz bu müstəvidə nəzərdən keçirilməlidir. Misal üçün, İ.Qəfəsoğlunun fikrincə, “Asiya çöllərində qurulmuş türk dövlətləri hansısa ailənin zorla bir yerə topladığı insanlar tərəfindən deyil, öz idarəçiləri ilə əməkdaşlıq edən böyük xalq kütlələrinin könüllü səyləri ilə ərsəyə gəlirdi. Əski türk dövlət fəlsəfəsinin təməlində xalqın rufah və məmnunluğunun təminatı durduğu üçün dövləti quran və yaşadan da, onun həqiqi sahibi də bilavasitə xalq özü sayılırdı”. Xaqan gücünü dövlətin əsasını təşkil edən boylardan alır, siyasi, iqtisadi, hərbi, idari və mədəni problemləri qurultay, “gənəş” və ya “ictima”da boy bəyləri ilə məsləhət eləyir,  hakimiyyətini qanun və törə qarşısında hər dəfə yenidən legitimləşdirirdi (Z.Göyalp, X. İnalcıq və b.). Bəyliklərdə (oba və elatlarda) olduğu kimi, burada da hökmdarla təbəələri arasında münasibətlər dəqiq müəyyən olunmuş borc və öhdəliklər əsasında qurulurdu. Xaqan öz təbəəsinin təhlükəsizliyinə və rifahına zəmanət verir, asayişi və ədaləti qoruyur, haqqı müdafiə edir, bu vəzifələrdən irəli gələn zəruri tədbirləri həyata keçirir. Təbəələr isə ona itaət göstərir, vergilərini ödəyir, əskərlik borcunu yerinə yetirirlər. Bozqır türk dövlətlərində təbəələrin hər biri potensial əskərdir. Burada ordu daimi xarakter daşıyır və muzdlulardan istifadə edilmir. Yusuf Xas Hacib Balasaquni “Kutadgu-biliq" əsərində hərbi mükəlləfiyyəti təbəələrin hökmdar qarşısında başlıca öhdəliyi kimi xüsusi qeyd edir. Başqa sözlə, hökmdar xalqın istək və arzularını yerinə yetirə bildiyi müddətcə “kutlu”, müqəddəs bilinir (şair hökmdara “Ey əziz kut, ey ulu törə!”-deyə xitab edir, bəyə üz tutub deyir: “Sən bu məqama öz istəyin və gücünlə gəlmədin, onu sənə Tanrı verdi”), uğursuzluğa düçar olursa, belə düşünülür ki, Göy Tanrı ondan “kut”unu almışdır. Yəni, Yusuf Xas Hacibin məntiqincə, hakimiyyət elə törə və kutdan ibarətdir (X.İnalcıq).

•Bozqır türk dövlətləri quruluş baxımından, adətən, köçəri və oturaq tayfaların siyasi ittifaqları kimi nəzərdən keçirilir. Müttəfiq boyların nisbi muxtariyyətinin gözlənilməsi bu konfederativ təsisatlarda vahid mərkəziyyət prinsipini mütəmadi olaraq sınağa çəkir, gücləndirir və ya zəiflədir.

Türk örfü və törəsində hakimiyyət təkcə xaqana deyil, bütünlükdə xanədana məxsusdur, xanədan üzvlərinə də müstəsna xarizmaya malik şəxsiyyətlər kimi baxılır. “Kutluğ tegin”, “Kutluğ şad” kimi ünvanlar buna dəlalət edir. Dövlət, “mülk” müqəddəs sayılan xanədanın kişi cinsindən olan nümayəndələrinin ortaq və ümumi malı sayılır. Hökmdar, xanədan üzvlərindən yalnız bir pillə yuxarıda dayandığını anlayır (“sultanül-əzəm” təbiri “sultanların ən böyüyü” anlamına gəlir) və qəbul edir. O, ölkəni və Tanrıdan aldığı vəzifəni (hakimiyyəti, idarəçiliyi) digər xanədan mənsublarının arasında bölüşdürməyə, onlar da öz paylarına düşən ərazilərdə tam hüquqlu suverenlər kimi hökm sürməklə bərabər Böyük Xaqana tabeçilik göstərməyə borcludurlar. Xaqan, vaxtı yetişən zaman öz taxtını oğullarından birinə miras qoyur (“bil-irs vəl istihlak”). Amma əslində, törəyə əsasən, taxta keçmək şahzadələrin hər birinin anadangəlmə haqqıdır. Elə bu səbəbdən də onlar arasında baş verən labüd taxt qovğaları zamanı türklər qalib gələnə sözsüz tabeçilik göstərir, can-başla qulluq edirlər. Bir qədər qabağa gedib, onu da deyək ki, türkmənlər dövlətə qarşı nə qədər aqressiv davransalar belə, bu əski inanclarından sonadək dönməmiş, daxili çəkişmələr zamanı xaqan övladlarından başqa heç kimin hakimiyyət uğrunda mübarizəsinə dəstək verməmiş, ətrafında birləşməmişlər.

•Dövlətin başında duran xaqan, hakimiyyət hüququnu Göy Tanrıdan almışdır. “Kut” anlayışı onun Tanrı ilə birbaşa bağlılığına işarə edir və siyasi legitimliyinin başlıca mənbəyidir.

Beləliklə, göründüyü kimi, İslamaqədərki türk dövlətlərində hakimiyyətin əsas sütunlarını Tanrı kutu, ülüş (ölkənin hakim xanədan üzvləri arasında bölüşdürülməsi), vəliəhdlik kimi  təsisatlar təşkil edir. Səlcuqilərin ilk nəsli, hakimiyyətə köçərilikdən gəldiyi üçün dövlətin quruluş mərhələsində özləri ilə Aral hövzəsindən gətirdikləri inancları qoruyub saxlamış, dövləti prinsip və qanun səviyyəsinə qaldırmışdır. Bu mənada Səlcuqilər həmin mərhələdə əski türk dövlətçilik anlayışının daşıyıcısı, İslamaqədərki bozqır dövlətlərinin davamçısı sayılır. Ancaq bu dövlət getdikcə böyüyür, məhəlli çərçivələri aşaraq regional güc mərkəzinə çevrilir. İslamın qəza və cihad ideologiyasına sarılan səlcuqilər müsəlman etiqadını bütün dünyada yaymaq uğrunda mübarizədə öndərliyi də öz üzərlərinə götürməli olurlar. Digər tərəfdən ilk türk-İslam dövləti sayılan Qaraxanilər artıq ənənəvi dövlətçilik baxışlarının İslami təmayüllərlə qovuşdurulması istiqamətində mühüm addımlar atmış və presedent yaratmışdı. Səlcuqilərin bu yolla getməsini zaman və tarixi şərait diqtə edir.

•Türk örfü və törəsində hakimiyyət təkcə xaqana deyil, bütünlükdə xanədana məxsusdur, xanədan üzvlərinə də müstəsna xarizmaya malik şəxsiyyətlər kimi baxılır.

İSLAMİ DÖVLƏTÇİLİK MODELİ

İslami dövlətçilik modelinin mərkəzində Xilafət dayanırdı. Xilafət- xəlifə dövləti deməkdir. “Qurani-kərim”də müsəlmanların Allahın rəsulu olan Həzrət Peyğəmbərə və onun vəkilləri sayılan (“xəlifə” və “vəkil” sözləri mənaca yaxındır) xəlifələrə itaət etmələri vurğulanmış, onların insanlar üzərində vəlayətləri (üstünlükləri) tanınmışdır (“seçilmişlərin digər müsəlmanlar üzərində hakimiyyəti” anlamına gələn “vəlayəti-ammə” prinsipi). “Xüləfayi-raşidin” (bu terminlə ilk dörd xəlifə-Əbubəkr, Ömər, Osman və Əli nəzərdə tutulur) zamanında xəlifələr həm Həzrət Peyğəmbərin mənəvi varisi, həm də müsəlmanların başçısı (“əmirəl-möminin”) hesab olunur, yəni, özlərində həm dini-əxlaqi, həm də siyasi hakimiyyəti birləşdirirdilər. Doğrudur, Peyğəmbər dövründən bu yana İslam dinində fikir ayrılıqları və bunun ifadəsi kimi məzhəblər yaranmış, xəlifələrin nüfuzu zədələnmiş, Xilafət idarəçiliyində xanədan dəyişikliyi  baş vermiş, hətta şiə əsaslı ikinci bir Xilafət də qurulmuşdu. Amma  bunlara rəğmən, Böyük Səlcuqilər dövründə Abbasi xəlifələri bütün sünni İslam dünyasının dini-siyasi lideri olaraq qalır, digər İslam dövlətləri isə bu Xilafətin vilayətləri sayılırdı. “Vilayət hakimləri” (xaqanlar, sultanlar) xəlifəni müsəlman aləminin vahid hökmdarı kimi tanımalı, Qəznəvi sultanları kimi, özlərinin “İslam xəlifəsinə bağlı müsəlman əmir” olduqlarını etiraf etməli, legitimliklərini onun vəlayətini (razılığını) almaq yolu ilə təsdiqləməli idilər. Səlcuqi dövləti elan olunan kimi Sultan Toğrul da dərhal Xilafətin paytaxtı Bağdada məktub göndərməklə bu qaydaya əməl etmişdi. Məktubda o, xəlifəni Xorasanda vəziyyətin dəyişməsi (“ədalətin bərpa olunması”) haqqında məlumatlandırır, səlcuqilərin ona sədaqətlə xidmət göstərəcəyinə əmin edirdi. Amma rəsmi fəaliyyətinə Bağdad sarayından xeyir-dua almaqla başlayan bu yeni müsəlman dövləti çox keçmədən taleyin hökmü ilə Abbasi Xilafətinin əsas dayağına çevrilmişdi.

XI əsrin ortalarında Bağdad şiə büveyhilərin (İran və İraqın bəzi ərazilərində hökmran olan xanədan) işğalı altında idi. 1055-ci ildə Xəlifə əl-Qaim bi-Əmrullahın dəvəti ilə Sultan Toğrul paytaxtı azad etmək üçün  səfərə çıxdı, fatimilərin (şiə məzhəbindən olan müsəlmanların xilafəti kimi yaranmış Fatimi dövləti (909–1171) sünni Abbasilərin hakimiyyətini tanımır, onlara qarşı mübarizə aparırdı) müqavimətini qıraraq, onları itaət göstərməyə məcbur etdi. Büveyhi hakimi Əl-Məlikür-Rahim Səlcuqi ordusunun qarşısında duruş gətirə bilməyəcəyini anlayaraq Sultanın qarşılamağa çıxdı və ona hörmət-ehtiramını bəyan etdi.  Xəlifə əl-Qaim, Bağdadda və (sünni) İslam dünyasında Sultan Toğrulun adına xütbə oxunması haqqında əmr verdi. Toğrul bəy ondan paytaxta girmək üçün izn aldı və 1055-ci il yanvarın 17-də təntənəli şəkildə Bağdada daxil oldu. Üsyançılar tez bir zamanda zərərsizləşdirilərək şəhərdən çıxarıldılar.  Əl-Məlikür-Rahim həbs edildi və Toğrul bəyin sərkərdələrindən Ay-tigin Bağdad valisi təyin olundu. Beləliklə, Abbasi Xilafətinin paytaxtı 110 illik büveyhi işğalından azad edildi, oğuzların geniş yayıldığı İraqi-Ərəb torpaqları Böyük Səlcuqi dövlətinə birləşdirildi. Məxsusi olaraq onun üçün tikilmiş yeni sarayında xəlifənin bağışladığı qızıl taxta əyləşən Sultan Toğrul Abbasi Xilafətinin və İslam aləminin müdafiəsini öz üzərinə götürdüyünü bildirdi. Çağrı bəyin qızı Xədicə Arslanın Əl-Qaim bi-Əmrullahla izdivacı xəlifə ailəsi ilə səlcuqi xanədanı arasında münasibətləri bir qədər də qüvvətləndirdi.

•Törəyə əsasən, taxta keçmək şahzadələrin hər birinin anadangəlmə haqqıdır. Elə bu səbəbdən də onlar arasında baş verən labüd taxt qovğaları zamanı türklər qalib gələnə sözsüz tabeçilik göstərir, can-başla qulluq edirlər.  

Üç il sonra Mosul yürüşü zamanı Fatimi qoşunlarını darmadağın edən Sultan Toğrul 1058-ci il yanvarın 20-də Xəlifənin dəvəti ilə ikinci dəfə Bağdada gəldi. Bu münasibətlə ehtişamlı bir mərasim keçirən Qaim bi-Əmrullah Toğrul bəyin başına qiymətli tac qoyub, belinə iki qızıl qılınc qurşadı və onu “Dünya xaqanı”- Şərqin və Qərbin hökmdarı elan etdi, ona “Əbu-Talib” künyəsi ilə “Rüknüd-dünya vəd-din” ünvanı verdi. Bu, əslində, İslam xəlifəsinin öz nəhayətsiz hakimiyyətini Səlcuqi Sultanı ilə bölüşdürməsi demək idi. “Xilafət, düşdüyü anarxiya bataqlığından xilas olmaq üçün Sultan Toğrulun hərbi-siyasi qüdrətinə sığınmaq məcburiyyətində qalmışdı” (X.İnalcıq).

Baş verən hadisəni “İslam ammə (ictimai) hüququnda çox mühüm dəyişiklik” kimi qiymətləndirən İ.Qəfəsoğlu yazır: “Xəlifə /o vaxtadək/ Allah kəlamının (“Qurani-kərim”in) əmr nəhyləri dairəsində insanların bütün dünya və axirət işləri də daxil olmaqla kainat nizamının, idarə edilməsinə məsul idi. Halbuki türk hökmdarı Tanrının bəxş etdiyi “kut” yolu ilə yalnız yer üzündəki insanları idarı idarə etmək vəzifəsi daşıyırdı (yəni, axirət məsələlərinə qarışmırdı-N.M.). Hakimiyyət anlayışındakı bu fərq İslam tarixində ilk dəfə Böyük Səlcuqi imperiyası dövründə ortaya çıxmış və türk hökmdarları dünya işlərini idarə etmək səlahiyyətini xəlifəyə həvalə etməyərək öz öhdələrinə götürmüşlər. Daha əvvəlki İslam dövlətlərinin başçıları xəlifənin yüksək məqamını tanıyaraq bütün icraatlarında dini hökmlər çərçivəsində qalmağa, dünya məsələlərini də şəriət ehkamlarına görə yürütməyə çalışırdılar. Səlcuqi sultanı isə xəlifəyə hörmət və ehtiram bəsləməklə bərabər xilafətin paytaxtı Bağdada türk imperiyasının bir şəhəri gözü ilə baxırdı. Bozqır türk dövlətlərində (Göytürklər, Xəzərlər və s.) dini tolerantlıq şəklində, hətta Qaraxanilərdə türk məşruiyyət (legitimlik-N.M.) prinsipi kimi görülən, dünya işlərinin dini işlərdən ayrılmasından ibarət olan bu qədim türk ənənəsi 1055-ci ildə Bağdada girən Sultan Toğrul bəyin xəlifə Əl-Qaim bi-Əmrullahın maliyyə və ərzaq təhsisatını artıraraq səltənət məsələlərini öz üzərinə götürməsi ilə felən həyata keçirilməyə başlamış, beləliklə, İslam ammə (ictimai) hüququnda çox mühüm bir dəyişiklik meydana gəlmişdir. Xəlifə və Sultanı- biri dini, o biri dünyəvi olmaq üzrə bərabər hüquqlu iki başçı kimi qəbul edən bu anlayışa əsasən, türk hökmdarı artıq xəlifəyə bağlı bir müsəlman əmiri deyil, səltənətin həqiqi sahibi və dünyəvi işlərdən məsul tək şəxs olurdu. Yalnız şəriət ilə məşğul olan xəlifələr isə mərkəzi hökumət tərəfindən onlara verilən ərazilərdən gəlir götürürdü. Hətta xəlifənin bu hüququnun da vaxtaşırı Sultan tərəfindən tanınması lazım gəlirdi”.

Alimin bir qədər aşağıda sözlərinə əlavə etdiyinə görə: “Misirin türk sultanı Baybars Abbasi sülaləsindən olan Əl-Müstənsir-billahı xilafət taxtına çıxarmış (1261), Delhi sultanlığında da eyni “dünyəvi” görüş davam etdirilmişdir. Əlaüddin Kalaç (Dehli sultanı-N.M.) belə düşünürdü ki, dövlət və şəriət ayrı-ayrı şeylər olub, biri hökmdara, o biri qazı və müftilərə aid işlərdir. Nəticə kimi, türklərin İslam dünyasına gətirdiyi bu prinsip, yəni vəzifəsi ammə mənafelərini qorumaq olan dövlətin səlahiyyətlərinin hər şeydən üstün olması düşüncəsi bütün türk-İslam dövlətlərində hakim olmuşdur”. Bu fikirlə razılaşmamaq çətindir. Azərbaycan Atabəylərindən Məhəmməd Cahan Pəhləvanın öz dövrünün xəlifəsinə yazdığı məktubdan aşağıdakı hissəni misal göstərə bilərik: “Əgər xəlifə imamdırsa, onun daimi məşğuliyyəti namaz qılmaq, saleh əməl işləmək olmalıdır. Çünki dinin əsası və işlərin ən gözəli namazdır. Onun bu sahədə əldə etdiyi üstünlük xalqın gözündə nümunəvi insan olmasına kifayətdir. Allah qatında həqiqi padşahlıq budur. Xəlifənin dünya padişahının işinə qarışmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Dünya işlərini sultana buraxmaq lazımdır”. Ə.Nəcəf, Atabəy Cahan Pəhləvanın sözlərini belə şərh edir: “Türk hakimiyyət anlayışında hökmdar, yəni türk xaqanı yer üzündə Tanrının kölgəsidir. Xəlifənin missiyası onlar üçün şamanizmdə qamın, qam atanın missiyası kimidir. Buna görə də Səlcuqi sultanları və atabəyləri xəlifələri dini işlərdən məsul ali insan kimi görmüşlər”.    

•İslamaqədərki türk dövlətlərində hakimiyyətin əsas sütunlarını Tanrı kutu, ülüş (ölkənin hakim xanədan üzvləri arasında bölüşdürülməsi), vəliəhdlik kimi  təsisatlar təşkil edir.

Əlbəttə, müasir beynəlxalq hüquq prinsipləri və diplomatik ritorika qaydaları üzrə yanaşsaq, İ.Qəfəsoğlu və sonradan onun mövqeyini bölüşmüş digər tədqiqatçıların fikirlərini mahiyyətcə, qəbul etmək mümkündür (Toğrul bəyin guya “ilk dəfə dini dövlətdən ayırması” iddialar istisna edilməklə). Amma, tarixi gerçəklikləri nəzərə alaraq, məsələyə radikalcasına deyil, bir qədər incə şəkildə yanaşmaq, bu özünəməxsus hakimiyyət bölgüsünü kobud cəbri-iradi akt kimi yox, Sultan Toğrulun siyasi məharəti sayəsində könüllülük əsasında baş tutan bir razılaşma kimi qiymətləndirmək, zənn edirik, bizi həqiqətə daha artıq yaxınlaşdıra bilər. Yaranmış vəziyyətdən Sultan Toğrulun Böyük Səlcuqilər dövlətinin beynəlxalq mövqeyini möhkəmləndirmək üçün istifadə (bəlkə hətta sui-istifadə) etməsi, əlbəttə, faktdır. Bir qədər də qabağa gedib, dini və dünyəvi hakimiyyətin bölüşdürülməsini “zillüllahi-fil-aləm” (hökmdarı Allahın yer üzündəki kölgəsi sayan baxış) anlayışına doğru atılmış iri bir addım da saymaq mümkündür (X.İnalcığın yazdığı kimi: “Suverenliyin ilahi qaynağı haqqında türk dövlət anlayışı İslami “zillüllah” anlayışı ilə eyniləşdirilmiş və türk-İslam dövlətlərində mütləqiyyət prinsipinin möhkəmlənməsinə rəvac vermişdir”). Amma hər necə olsa da, Sultanla Xəlifə arasında bu siyasi sövdələşmənin qarşılıqlı faydalı anlaşma kimi təfsir edilməsi daha inandırıcı görsənir. Xilafətlə münasibətləri möhkəmləndirmək niyyətinin təsdiqi kimi Sultan Toğrulun qardaşı Çağrı bəyin qızı Xədicə Arslanı Əl-Qaimə ərə verməsini, eləcə də illər sonra Sultan Məlikşahın öz qızı Mahmələyi xəlifə Əl-Müqtədi ilə nigahlandırmasını yaddan çıxarmayaq. Əgər xəlifə real hakimiyyətdən məhrum edilmişdisə, Abbasi Xilafəti ilə münasibətləri möhkəmləndirmək lazım deyildisə, bu siyasi nigahlara nə hacət vardı? Diqqət yetirdikdə müsəlman dünyasında xəlifənin mövqe üstünlüyünün (formal belə olsa!) 1058-ci ildən sonra da davam etməsi və səlcuqi sultanları tərəfindən qəbul olunması nəzərdən qaçmır. Sultan Toğruldan sonra taxta çıxan bütün səlcuqi sultanlarının legitimliyi Abbasi xəlifələri tərəfindən təsdiqlənmiş, onlara xələtlər və qiymətli hədiyyələr göndərilmişdir. Rəsmi dövlət protokoluna tam həcmdə əməl olunmuşdur. Xüsusi xatırlatmağa lüzum var ki, 1064-cü ildə Sultan Alparslanın xristian aləminin müqəddəs yerlərindən sayılan Ani qalasını zəbt etməsi münasibəti ilə Qaim bin-Əmrullah ona “Əbülfəth” (fəthlər atası) ünvanı vermişdir. Xəlifə, həmçinin 1071-ci ildə Malazgirt döyüşünün İslam dünyası üçün əhəmiyyətini vurğulamaq məqsədi ilə “əhbar-üd-dövlətis-səlcuqiyyə” (“Səlcuqi dövlətindən xəbər” şəklində tərcümə etmək olar) adlı xütbə mətni hazırlatmış, müsəlmanları cümə namazında (Malazgirt döyüşü cümə gününə təsadüf edirdi) Sultan Alparslanın qələbəsi üçün dua etməyə çağırmışdı. 1087-ci ildə isə Sultan Məlikşah xəlifə Əbülqasım Əl-Müqtədi tərəfindən “Dünya hökmdarı” elan edilmiş, ona “sultanül-müəzzəm” ünvanı verilmişdi.

Doğrudur, İ.Qəfəsoğlu və onun tərəfdarları belə düşünürlər ki, xəlifələrə ayrılmış “səltənətləri təsdiq etmək, xilat geyindirmək, ünvanlar vermək və s. kimi vəzifələr formal mahiyyət kəsb etmiş, onlar dünya işlərinə qarışmamışlar”. Amma unutmayaq ki, o dövrdə analoji prosedurlar hüquqi cəhətdən sanksiyalaşdırıcı əhəmiyyət və rəmzi-siyasi məna daşıyır, İslam aləmində geniş əks-səda verirdi. Əks təqdirdə “Bağdad məscidlərində adına ləqəb və ünvanları ilə birlikdə xütbə oxunduğunu eşidən Alparslan səcdəyə qapılaraq Allaha şükürlər” etməz, “xəlifəyə 10 min dinar pul, müxtəlif növ 250 ipək paltar, əlavə olaraq Bağdad valisinə də 10 min dinar, 10 at və 10 qatır verilməsini” əmr etməzdi. “Səlcuqlar” kitabında bu və buna bənzər faktları qabarıq nəzərə çarpdıran  E.Məmmədovun aşağıdakı fikrini də diqqətə çatdırmaq, zənn edirik, yersiz olmaz: “Əgər xələt Abbasi xəlifəsi tərəfindən verilirdisə, bu, həm qurulan dövlətin xəlifə tərəfindən rəsmən tanınması, həm də xələti qəbul edən hökmdarın xəlifənin mənəvi hakimiyyətini qəbul etməsi mənasına gəlirdi”. Xəlifənin müstəsna səlahiyyətinə aid olunan  “səltənətlərin təsdiq edilməsi” funksiyası isə onun təkcə dini deyil, həm də dünyəvi-siyasi proseslərə real təsir gücünün göstəricisi sayılmalıdır.  Fikrimizcə, İ.Qəfəsoğlu və ardıcıllarının “formal” adlandırdıqları prosedurlar (hökmdarların adına xütbə oxutdurmaq, onlara xələt və  hədiyyələr göndərmək, ləqəb və ünvanlar vermək, bellərinə qılınc bağlamaq) əslində həmin funksiyanın əlamətləridir və məhz bu cür, bir küll halında nəzərdən keçiriliməlidir. Burada adına xütbə oxunması taxta çıxan şəxsin xəlifə tərəfindən qanuni hökmdar kimi tanınmasının əsas, o birilər isə törəmə əlamətləridir.

Xütbə Abbasi (İslami) dövlətçilik modelində hakimiyyətin ən başlıca atributlarındandır. Hökmdarların adına xütbə oxunması və ya oxunmaması prinsipial siyasi əhəmiyyət daşıyır. Xilafət ərazilərindəki məscidlərdə xətiblər tərəfindən cümə və bayram namazlarında, yaxud fövqəladə hallarla (günəş tutulmaları, quraqlıq və s.) bağlı mərasimlər zamanı oxunan xütbələrdə dövlət mövcud iyerarxiyası tam dəqiqliyi ilə əks olunur, əvvəl Abbasi xəlifəsinin, sonra isə sultanın adları (bütün ünvan və ləqəbləri ilə birgə) çəkilir və onlara dualar edilirdi (burada Böyük Səlcuqilər dövləti də istisna deyil). Vassal dövlətlərin ərazilərində isə əvvəl xəlifənin, sonra süzeren, axırda isə vassal hökmdarın adları zikr olunurdu. Vassal ölkələrdə süzeren hökmdarın adına xütbə oxunmasının dayandırılması üsyan əlaməti sayılırdı. Deyilənlər, Sultan Toğrul və Əl-Qaim bi-Əmrullahın sözügedən razılaşmasını Abbasi xəlifəsinin dünyəvi hakimiyyətindən məhrum edilməsi kimi deyil, bu hakimiyyətin müəyyən bir qismini onun öz xoşu ilə Toğrul bəyə (müstəsna xidmətləri müqabilində!) güzəştə getməsi kimi qiymətləndirməyin daha doğru olacağını bir daha aydın şəkildə büruzə verir. Əlavə edək ki, sonralar Anadolu Səlcuqi sultanları da “Bağdad xəlifəsi ilə yaxınlığı özlərinə şərəf bilir, rəsmi yazışmalarda onun mənşuru ilə təyin olunduqlarını nəzərə çarpdırır, özlərini onun köməkçiləri adlandırır, “zahir”, “müavin” kimi ünvanları bol-bol işlədirdilər” (X.İnalcıq).    

Digər tərəfdən, məsələnin qarşılıqlı deyil, təktərəfli asılılıq şəklində qoyulması Səlcuqi imperiyasının parçalanma dövründə idarəçilikdəki zəiflikdən istifadə edərək dünyəvi iqtidarı yenidən bütün tamlığı ilə ələ keçirmək üçün İraq Səlcuqi dövlətinin yıxılmasında, yaxud Xarəzmşahların çökdürülməsində iştirak etmiş sonrakı xəlifələrin mənhus fəaliyyətlərinə dolayısı ilə bəraət qazandırmaq kimi yozula bilər. Bəli, etiraf etməliyik ki, Qaim bi-Əmrullahla Sultan Toğrulun anlaşması İslam dövlətçiliyi tarixində müəyyən presedent yaratmış və heç də hamını razı salmamışdı. Xilafət təəssübkeşləri Səlcuqilərdən əvvəlki “qızıl dövr”ün xiffətini çəkir, itirilmiş səlahiyyətlərin geri qaytarılması cəhdlərinə ara vermirdilər. Hətta Bağdad sarayında Səlcuqilərə müxalif bir firqənin kök saldığını da istisna etmək mümkün deyil. Lakin eyni zamanda onu da inkar etmək olmaz ki, Səlcuqilərin son dönəmində Bağdad sarayında revanşist meyllərin güclənməsi, dinlərarası mübarizənin xüsusilə qızışdığı bir dövrdə İslam dünyasını sarsıtmaq istəyən xarici qüvvələrin dəyirmanına su tökmüş, nəticə etibarilə türk-İslam ölkələrinin monqol istilası altına düşməsinə əlavə rəvac vermişdir.

Nəhayət, o da açıq-aydın ortadadır ki, Abbasi xəlifəsinin dünyəvi hakimiyyətini Sultan Toğrulla bölüşdürməsi türklərə məxsus qədim dövlət təşkilatlanma üsulunun Səlcuqilər tərəfindən İslami ənənələr zəminində yenidən nəzərdən keçirilmədiyini söyləməyə əsas vermir. Kim nə deyirsə-desin, bu bir həqiqətdir ki, Böyük Səlcuqi dövləti və onun regional törəmələri dini-ideoloji, struktur və idarəçilik baxımından özündən əvvəlki türk dövlətlərindən köklü şəkildə fərqlənmişdir.

İRAN AMİLİ

Bu mənada İran amili ayrıca nəzərdən keçirilməlidir. Əvvəla ona görə ki, həmin dövrdə İslam ölkələrində hakim olan Xilafət mərkəzli dövlət idarəçilik sistemi Hind-İran, daha doğrusu, Sasani ənənələrinə əsaslanırdı və bu sistemin qərarlaşması islamlaşma proseslərinin özəllikləri ilə şərtlənmişdi. Ərəblər İran coğrafiyasını istila edərkən burada artıq Sasani Persiya imperiyasının (224-651) maddi və mənəvi irsi dərin köklər salmışdı və qarşıya çıxan problemlərdən biri də bu irsin mühüm qismini təşkil edən idarəçilik ənənələrini ortadan götürmək, bürokrat silki itaət altına almaq idi. Amma tarixdən bildiyimiz kimi, hadisələrin axarı tərsinə yönəlmiş, Xilafət dövlətçilik modelinin Sasani təcrübəsinə əsaslanması istiqamətində getmişdir. 

•Xəlifənin müstəsna səlahiyyətinə aid olunan  “səltənətlərin təsdiq edilməsi” funksiyası onun təkcə dini deyil, həm də dünyəvi-siyasi proseslərə real təsir gücünün göstəricisidir.  Fikrimizcə, hökmdarların adına xütbə oxutdurmaq, onlara xələt və  hədiyyələr göndərmək, ləqəb və ünvanlar vermək, bellərinə qılınc bağlamaq və s. kimi prosedurlar, əslində həmin funksiyanın əlamətləridir və  bir küll halında nəzərdən keçiriliməlidir.

Tarix boyu istilaçı qüvvələrin ən vacib məqsədinin məğlub dövlətlərin xəraca bağlanması, işlək vergi və mənfəət sisteminin yaradılması olduğu məlumdur. İqtisadi fəaliyyətin davam və inkişaf etdirilməsi üçün əhali, onun müxtəlif təbəqələri ilə qeyri-məcburi əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulması tələb olunurdu. Üsyan və qiyamlar nə qədər amansızlıqla yatırılsa da, belə halların səbəbləri müəyyənləşdirilib tez bir vaxtda aradan qaldırılır, işğal rejiminin gücləndirilməsi naminə müəyyən güzəştlər labüd sayılırdı. İş qüvvəsinin kəmiyyət-keyfiyyət parametrləri və həyat şəraiti ilə bağlı məhdudlaşdırıcı amillər istilaçıların əlini-qolunu bağlayır, onları yerli nüfuz sahiblərindən, bir növ, asılı vəziyyətə salırdı. Onlar yaxşı bilirdilər ki, əvvəl-axır bu ölkələrdə nəzarət üçün yetərli sayda qoşun hissəsi qoyub geri dönməli, idarəçiliyi işğaldan əvvəl bununla məşğul olmuş peşəkar məmurlara və əsilzadələrə qaytarmalıdırlar. Bu zərurət istilaçıları yenicə məğlub etdikləri şəxslərlə dil tapmağa, onlarla sövdələşməyə vadar edirdi.

Deyilənlər İslam bayrağı altında hərbi yürüşlər keçirib ölkələr alan ərəb sərkərdələrinə də eynilə şamil olunur. Xəracı iqtisadçıların dili ilə qalib tərəfin məğlub tərəfə “güc yolu ilə sırıdığı renta növü”, yaxud “hərbi məğlubiyyət üçün ödənc” adlandıran F.Star yerli əhalinin yeni dini qəbul etməyi istəyib-istəməməsindən asılı olmayaraq ərəblərin qarətçiliyi məqbul sayması, öz qoşunlarına muzd ödəməyin ən asan vasitəsi kimi xərac toplama üsuluna tez-tez əl atması barədə inandırıcı faktlar gətirərək yazır: “Mərkəzi Asiya sakinləri VII əsrə qədər bölgənin xarici güclər tərəfindən istilasına xeyli öyrəncəli idilər. Ötən minillər ərzində farslar, yunanlar, kuşanlar, ağ hunlar, parfiyalılar, çinlilər və türklərin orduları bölgəyə müdaxilələr etmiş, yerli hökmdarları özlərinə tabe etdirmişdilər. İstilaçılar üçün işlərin ən çətini də bundan sonra başlamışdı. Qaliblərin məqsədi xərac toplamaq, yaxud vergi yığmaq idi, bu öz yerində, ancaq bunun başqa alternativi də zatən yox idi. İstilaçılar çox zaman yerli hakimlərin heç müstəqilliyinə də toxunmurdular. Beləliklə, Mərkəzi Asiyalılar bölgənin hər istilasından sonra işlərinə yenidən başlayaraq özünüidarə funksiyalarını yavaş-yavaş bir daha öz əllərinə alır, öz dinlərinə və dəyərlərinə qayıdırdılar”. Bu mənada ərəblərin İran yaylasında İslamı qəbul etdirdikdən sonra idarəçiliyi dünənki atəşpərəst (yaxud bütpərəst) pers (fars) bürokratiyasına buraxması nonsens deyildi və Sasani mirasının qol-budaq atması üçün əlverişli şərait yaratmışdı.

Digər tərəfdən Böyük Səlcuqi dövləti İran coğrafi-siyasi arealında yaranmışdı. Hakimiyyətin siyasi mərkəzləri əsasən perslərin yaşadığı Nişapur, Rey, İsfahan və Həmədan kimi şəhərlər idi. Özlərini Sasani mədəni ənənələrinin sadiq varisləri sayan farslar Xilafətə qatıldıqdan sonra, belə demək mümkünsə, “işğalçıları yola vermək” sənətinə məharətlə yiyələnmişdilər. Tarixdən bildiyimiz kimi, VII yüzilə qədər ərəblər Sasanilərin ağalığı altında yaşayırdılar. Bu əsrdə onlar Sasani-Bizans qarşıdurmasından istifadə edərək İslam bayrağı altında İrana daxil olmuş, 637-642-ci illərdə Kadisiyyə, Cəlulə, Nihavənd və b. döyüşlərdə perslər üzərində qələbə çalmış və əhalinin böyük hissəsini müsəlmanlaşdırmışdılar. İran yaylasının mərkəzində yerləşən və İsfahandan Ceyhuna (Amudərya çayına) qədər uzanan strateji Xorasan bölgəsi, habelə Xəzər sahilindəki Dərbənd şəhəri İslam qoşunlarının əlinə keçmiş, Sasani imperiyasına son qoyulmuş, Misir, Suriya və Mesopotamiya torpaqları kimi İran yaylası da İslam Xilafətinə ilhaq edilmişdi. Əməvi (661-750) və Abbasi (750-1258) xəlifələri dövründə bölgə əhalisi, demək olar, bütünlüklə İslam dinini qəbul etmiş, yalnız əsas yollardan uzaq olan Fars və Kirman kimi əyalətlərin bəzi ucqar yerlərində zərdüştilər öz inanclarını qoruyub saxlaya bilmişdilər. Beləcə, perslər ərəblərin hakimiyyəti altına düşmüşdülər. Vaxtilə hökm etdikləri ərəblərin itaəti altında yaşamağı özlərinə sığışdırmayan perslər Həzrət Əli ilə Müaviyənin mübarizəsində Əlinin tərəfini tutaraq, ərəb milliyyətçiliyinin tüğyan etdiyi I Yezid dövründə (681-683) Əməvi xanədanına qarşı müxalifətin əsas qüvvəsinə çevrilmişdilər.

Ancaq ərəb-pers qarşıdurmasının köklərini İslam Xilafətinin ilk dövrlərinə qədər aparıb çıxaran müəlliflər də az deyil. Onlar ərəblərin lap əvvəlcədən qeyri-ərəblərə ikinci növ müsəlmanlar kimi baxdıqlarını, İslam ümmətinin təsviyyə (bərabərlik) hüquqlarını pozmaq hesabına Misir, Suriya, İraqi-Ərəb və İraqi-Əcəmdə böyük və məhsuldar torpaq feodalları olduqlarını iddia edir, geniş yayılmış “məvali” anlayışını ərəb şovinizminin məhsulu və göstəricisi kimi qiymətləndirirlər. Əməvi idarəçiliyinin son illərində qeyri-ərəb etnik ünsürlərə, hətta bəzən Qüreyş xanədanına mənsub olmayan ərəblərə belə təhqiramiz münasibət sərgiləyən məvaliçiliyin (“məvaliyyə”nin) ən yüksək zirvəsinə çatdığını yazan həmin müəlliflərin fikrincə, bunun qarşılığı olaraq perslər arasında (sonradan bəzi başqa etnik elementlər də onlara qoşulmuşdur) ərəblərdən qisas almaq qayəsi ilə “şüubiyyə” adlı bir cərəyan da meydana çıxmışdır. İfrat millətçi ərəblərin fəth etdikləri ərazilərdə yürütdükləri irqi-aqressiv idarəçilik üsullarına qarşı  siyasi, hüquqi, elmi-dini, ədəbi istiqamətlərdə kompleks mübarizə aparan “şüubiyyə” tərəfdarlarının “şüubilər” adlandıqları məlumdur. Özlərini ərəblərdən üstün sayan və əsasən, “pers İslamı” ideyasına sarılan şüubilərin Əməvi sülaləsinin devrilməsində böyük rol oynadıqlarını da tarixdən bilirik.

Abbasi üsyanları Xorasanda başlamış, hərəkata pers əsilli əfsanəvi qəhrəman Əbu Müslim Xorasani (718/719-755) başçılıq etmişdir (hərçənd onun şüubi olub-olmadığı barədə əldə bilgi yoxdur). 750-ci ildə İran kəndlilərinin və bəzi ərəb qəbilələrinin iğtişaşlara cəlb olunması nəticəsində sonuncu Əməvi xəlifəsi Mərvan ibn Məhəmməd qətlə yetirilmiş, xorasanlılar İraqa hücum edərək Bəni-Üməyya sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş, Dəməşqin alınması ilə İslam Xilafətində xanədanlıq Abbasilərə keçmişdir. İdarəçilikdə başqa millətlərə mənsub müsəlmanların təmsil olunmasına yol açan Abbasilər onların iqtidara gəlməsində iranlıların xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər. Vilayətin ərəb hakimləri kənarlaşdırılmış, hərbi və mülki vəzifələrə yerli nüfuz sahibləri təyin edilmişdir. İkinci Abbasi xəlifəsi Əbu-Cəfər Əl-Mənsur Dəvaniqi (754-775) paytaxt Bağdadın qala qapılarından birinə Xorasan adı vermişdir. Əməvi siyasətini “tərs üzünə çevirən” yeni xanədan, İran-Sasani ənənələrini açıqdan-açığa təqlid etmiş (misal üçün, xəlifələrin tac qoyması bu vaxtdan başlamışdır), keçmiş hakimiyyətə məxsus əlamət və davranışlar ortadan qaldırılmışdır. Abbasilərin  siyasətindən ən çox perslərin yararlanmasına inanmaq üçün xilafətin ən məşhur vəzir ailəsi olan Bərməkilərin İran əsilli olduğunu xatırlatmaq, zənnimizcə, yetərlidir. Tədqiqatlardan göründüyü kimi, Səhhafdan (750-754) başlayaraq Harun Ər-Rəşidə (786-809) qədər Abbasi xəlifələrinin çoxu pers təmayüllü bu siyasəti (faktiki olaraq şüubiyyə xətt-hərəkətini) davam etdirmişdir. Xəlifə Əl-Mənsurun səltənət dövründə isə perslər etnik-siyasi üstünlük iddialarını daha da qüvvətləndirmişlər. Türklərin Xilafət həyatında ön plana çıxması ilə (xüsusilə Samirə dövründə) pers təsirinin müəyyən qədər zəifləməyə başlamasına baxmayaraq, İran yaylasında, xüsusilə Xorasanda Tahirilər (821-873), Səffarilər (867-900), Samanilər (875-999) dönəmlərində farsların təsir gücü qorunub saxlanılmışdır. Beləliklə, formal olaraq ərəblərin hökmü altında yaşamalarına, İslam dinini, şəriəti, dini elmləri, ərəb dili və ədəbiyyatını mənimsəmələrinə baxmayaraq, İran əhalisi öz mədəni köklərindən ayrılmamış, əksinə, Xilafəti Sasani saray təşkilatının təsir dairəsinə salaraq, bir çox ənənəvi anlayış və təsisatlarını xəlifələrə qəbul etdirməyi bacarmışdır.

IX əsrdə bölgənin pers idarəçiliyinə keçməsi onlara öz sistemlərini daha da təkmilləşdirmək, İslami təməllər üzərində oturtmaq və bütün müsəlman aləminə yaymaq imkanı qazandırdı. XI əsrdə Böyük Səlcuqilərin tabeçiliyinə keçəndə perslər artıq İslam Xilafəti modelində idarəçilik mexanizminin baniləri və ən yaxşı biliciləri sayılırdılar. Səlcuqi sultanları dövlət işlərinin, yerli əhali ilə münasibətlərin sahmana salınmasında pers mənşəli peşəkar məmurların bilik və bacarıqlarından yararlanır, onlara yüksək vəzifələr verir, etimad göstərirdilər. Hakim nüvəsi keçmiş köçəri bəy və əmirlərindən ibarət olan səlcuqi elitasının başqa yolu da yox idi: bir tərəfdən onlar hələ kifayət qədər dövlət idarəçilik təcrübəsi qazanmamışdılar, o biri tərəfdən isə perslər yerli əhalinin “dilini” daha yaxşı bilirdilər. Yeri gəlmişkən, Səlcuqi sarayında türkcə danışılsa da, dövlətin rəsmi dili farsca idi. Araşdırmalar göstərir ki, Cihad Aydoğmuşoğlu Səlcuqilər dövrünü boş yerə “İran coğrafiyasında farsdilli bürokratiyanın kök saldığı ilk mərhələ” hesab etməyib.                 

Örnək götürülən Abbasi dövlət təşkilatı modelində icra və məhkəmə hakimiyyətini birbaşa həyata keçirən, eyni zamanda qanunvericilik təşəbbüsləri ilə çıxış etmək hüququna da malik olan qüdrətli vəzirlərə mühüm yer ayrılırdı. E.Məmmədovun yazdığına görə, “Böyük Səlcuqi dövlətinin 120 illik tarixində təxminən 23  vəzir məlumdur. Onların 16 nəfəri İran, 1 nəfəri türk, 1 nəfəri fəllah mənşəli olmuşdur. 5 nəfərin mənşəyi məlum deyil”. Vəzirlər geniş idarəetmə səlahiyyətləri daşıyır, “Divani-Ala”nın (Ali Divanın), habelə maliyyə, hərbi, ədliyyə divanlarının işinə rəhbərlik edir, padşahların baş müşavirləri və məsləhətçiləri kimi ölkə həyatının bütün sahələrini nəzarətdə saxlaya bilirdilər. Onlar istədikləri şəxsləri vəzifələrə təyin edir, vəzifədən kənarlaşdırır, icranın keyfiyyətini yoxlayır, dövlət büdcəsini tənzimləyir, maliyyə təftişi aparır, maaş və təqaüdləri müəyyənləşdirirdilər. Vəzirlər eyni zamanda hərbi səlahiyyətlərə də malik olurdular: ordu quruculuğunu həyata keçirir, əksər müharibələrdə orduya komandanlıq edirdilər. Hərbi funksiyalarının əlaməti olaraq hökmdar vəzirinə qılınc təqdim edirdi. Mərkəzləşdirilmiş siyasi iqtidarın əsas sütunları sayılan vəzirlər idarəçilik piramidasının başında durur, sultanla təbəələr, sarayla xalq arasında münasibətlərin nizamlanmasına cavabdehlik daşıyırdılar. Mərkəzdəki divanın kiçik forması kimi fəaliyyət göstərən əyalət divanlarına (divani-əyalət) məliklər başçılıq etsələr də, bütün ölkə üzrə bürokratik mexanizmin koordinasiyası, işlək vəziyyətdə saxlanılması ümumilikdə vəzirlərin öhdəsinə  düşürdü. Vəzirlik institutu Böyük Səlcuqi dövlətinin əsas güc və təsir mərkəzi hesab olunurdu. Odur ki, vəzirlərin səlahiyyət və məsuliyyət dərəcələri arasında da, təbii olaraq pozulmaz bir tənasüb yaranmışdı. Vəzirlər sultanın nəbzini tuta bilməli, məliklər, sərkərdələr, digər nüfuzlu şəxslər arasında manevr etməyi bacarmalı, strateji xətalara yol verməməli idilər. Səlcuqi tarixinin parlaq simalarından biri kimi tanınan  Amidülmülkün (əsl adı: Əbu Nəsr İmadəddin Mənsur bin Mühəmməd əl-Kündüri, ölümü: 1064) acı aqibəti deyilənləri sübut edir. Sultan Toğrul dövründə məlik Alparslana qarşı yol verdiyi səhvlər sonradan ona həyatı bahasına başa gəlmişdi.

•XI əsrdə Böyük Səlcuqilərin tabeçiliyinə keçəndə perslər artıq İslam Xilafəti modelində idarəçilik mexanizminin baniləri və ən yaxşı biliciləri sayılırdılar. Onlara yüksək vəzifələr verilir, etimad göstərilirdi.

Böyük Səlcuqilərin ən qüdrətli vəziri isə, heç şübhəsiz, Nizamülmülk (1018-1092; tam adı: Əbu Əli Qivaməddin Həsən bin Əli bin İshaq ət-Tusi) idi. “Tus doğumlusu, itizəkalı müqtədir vəzir Əbu Əli əl-Həsən ömrünün sonunadək üç onillik ərzində bütün hökumət üzərində nəzarəti həyata keçirmişdi. Əslində hökmdarlıq edən də o idi: onu tanıdan fəxri adı Nizamülmülk- “hakimiyyətin nizamı” deməkdir” (F. Star). Alim, siyasətşünas, elm və sənətin hamisi, məşhur Nizamiyyə mədrəsələrinin qurucusu və xeyriyyəçi kimi orta əsrlər İslam dünyasının önəmli dövlət adamları sırasında layiqli yer tutan Nizamülmülk, adətən, həm də türkmən boyları ilə Səlcuq xanədanı arasında ziddiyyət və gərginliyin son həddə yüksəlməsinin əsas səbəbkarı kimi qələmə verilir. Halbuki problem Nizamülmülkün türkmənlərə şəxsi münasibəti ilə yox (yuxarıda onun türkmənləri təqdir etdiyini göstərmişdik), dövlət idarəçiliyində apardığı islahatların mərkəzləşdirici xarakteri ilə şərtlənirdi. İslahatlar kursunun əsas məramı isə dövlət iyerarxiyasının İslami əsaslar və ənənələr üzərində reorqanizə edilməsindən, Abbasi dövlət təşkilatı formalarına uyğunlaşdırılmasından ibarət idi. Bu məram onun “Siyasətnamə” adı ilə məşhur olan kitabından (F.Star əsərin orijinaldakı adının “Siyərül-mülük” olmasına əsaslanaraq onu “Dövlət idarəçiliyi kitabı” və yaxud sadəcə “Hökumət kitabı” kimi tərcümə etmişdir) aydın görünür.

N.MUSTAFA